de "ALTUS,, der NEDERLANDEN
EN OMSTREKEN
Burelen ST. JORISSTRAAT, 25, AALST.
TEL. nr. 241.14
VERSCHIJNT DE DONDERDAG EN ZONDAG VAN IEDERE WEEK.
P. C. nr.881,72 13' JAARGANG. 1,50 Fr. het Nr. ZONDAG 8 JULI 1956
NUMMER 55
VOORWOORD
Op 6 juli 1856 werd op de Grote Markt
het standbeeld van Dirk Martens plechtig
onthuld. Reeds honderd jaar maakt de
zwarte man» deel uit van het kader van de
Grote Markt.
Het is ontegensprekelijk dat Dirk Mar
tens één van de grootste figuren geweest
is uit het artistieke leven van Aalst.
Voor vele Aalstenaars zijn kunstenaars
zoals Dirk Martens, Georges Cnastellain,
Pieter Coecke .Valerius de Saedeleer (om
maar enkele van de grootste te noemen;
alleenlijk maar namen uit een ver verle
den, zonder dat ze feitelijk ten volle besef
fen welke betekenis deze mensen gehad
hebben voor onze kuiturele geschiedenis.
Moge dit aritkel er toe bijdragen om de
figuur van onze illustere stadsgenoot beter
te leren kennen.
Frans Van Schuylenbergli.
Wanneer we spreken over de «uitvin
ding» van de drukkunst, bedoelen we
daarmede eigenlijk de eerste toepassing
van een procédé waarmede men drukte
op tekst die gezet werd met «losse» letters,
d.i. met afzonderlijke, één voor één gezet
te letters.
Voordat Gutenberg en zijn eerste mede
helpers dit procédé definitief uitgewerkt
hadden, drukte men reeds teksten met be-
huip van in hout gesneden «clichés»,
men drukte toen ook reeds tekeningen en
speelkaarten van gegraveerde, met de hand
uitgestoken blokken.
De houtgravure als drukcliché zou overi
gens blijven voortbestaan tot in het begin
dezer eeuw, tot wanneer de zincografie
het procédé waarmede men langs fotogra
fische weg een beeld op zink overbracht en
het met een bijtend vocht diepetste de
houtgravure met één slag kwam verdrin
gen.
Het verging met het drukprocédé van
Gutenberg zoals het met schier alle uitvin
dingen vergaat het boekdrukken met los
se letter drong zich op, het procédé stond
voor de deur, men wachtte slechts op ie
mand die de verschillende voorlopers van
het procédé zou ordenen tot de weldoor
dachte synthese. De man die dat realiseer
de blijkt wel Gutenberg geweest te zijn, al
beweren sommigen dat het de Nederlander
Laurens Coster geweest is.
De tijd was Gutenberg gunstig er was
allerwege vraag naar boeken, naar een
snelle manier om .teksten te boek te stel
len. De methode van de copisten in de
kloosters, het overschrijven van boeken
met behulp van dé ganzeveer, was te traag
geworden; men eiste meer, men eiste snel
ler en goedkoper. De tijden zijn inmiddels
niet veranderd...
De nood aan lektuur deed zich gelijktij
dig in Europa voelen. De Renaissance, die
onweéristaanbaar doorbrak, opende nieuwe
horizonten. En Vlaanderen, waarvan de
kuituur toen over heel beschaafd Europa
uitstraialde, zou in het verspreiden van het
gedrukte woord niet ten achter blijven.
In 1445 is Gutenberg klaar. En in 1473,
amper 28 jaar nadat Gutenberg de eerste
vochtige vellen uit zijn houten drukpers
nam, werd er in de nijverige stad Aalst in
Vlaanderen ook reeds gedrukt.
De drukker heette Dirk Martens. Hij
werd geboren te Aalst rond 1450. We zeg
gen «rond» 1450, (men vermoedt 1446 of
1447), want men heeft zijn geboortejaar
moeten afleiden uit het grafschrift dat zijn
vriend Erasmus bij het afsterven van Dirk
Martens in 1534, het jaar van zijn overlij
den, meer dan 80 jaar oud was, en dat hij
zijn vrouw, zijn vrienden, zijn broers en
zijn kinderen overleefd had.
Drukkersmerk van Dirk Martens.
was. Zijn doel reikte ver: hij wou weg van
onder de schaduw van de toren zijner ge
boortestad.
Het Humanisme, dat toen zijn overrom
pelende vloed over het Westen liet rollen,
leepte ook de jonge Dierick mede en hij
Irok, gelijk zovele Vlamingen vóór en na
hem, naar het land van de nieuwe geestes
houding naar Italië. Hij land te Venetië
aan, de machtige en schatrijke koopvaar-
dersslad van die tijd.
De Duitser Johann von Speyer was zich
daar reeds in 1469 als eerste drukker ko
men vestigen. Johann von Speyer gebruik
te het eerst de zuivere Romaanse letter,
de Antiqua, onze huidige lettervorm, ter
wijl zijn voorganger het nog met de Gothi-
:che letter, de lettervorm de monniken-co-
pisten, deden. Onder de impuls van het Hu
manisme werden de Griekse en Latijnse
ichrijvers druk vertaald en de teksten la
gen letterlijk op een kans tot drukken te
wachten. Zo zien we dan ook binnen een
tijdspanne van enkele jaren in Italië druk
kerijen bij de vleet ontstaan. Tussen de ja
ren 1469 en 1500 blijken er te Venetië al
leen honderd en vijftig drukkerijen be
staan te hebben. Reeds in 1470 richt de
Franse meester Nicolas Jenson aldaar een
drukkerij op, waarvan de drukken de roem
dezer stad als «drukkerij-stad» vestigen. In
hetzelfde jaar ontstaan er drukkerijen te
Milaan en te Napels. Op 1 augustus 1471
geeft de Duitser Wendelin van Speyer in
Venetië de eerste Bijbel in het Italiaans
uit. Twee maanden later, op 1 oktober,
verschijnt in de lagunenstad een tweede
vertaling van de Heilige Schrift bij Adam
Ammergau. In hetzelfde jaar 1471 begint
met te drukken te Bologna, te Ferrara en
te Florentië. De Vlamingen blijven niet
tenachter: Geeraard de Lisa vestigt zich als
eerste drukker te Trevisa, Anthonius Ma-
thias werkt te Genua, Arnold van Brussel
drukt in 1472 te Napels. Ook naar andere
landen zwermen onze landgenoten uit in
1472 drukt Pieter de Keysere te Parijs, Ma
theus Flander te Saragossa in 1475, Wil
lem van Mechelen te Londen in 1481.
drukt, die aan de Vlamingen de weten
schap der Venetianen breng.
Waar had Dirk Martens het drukken
aangeleerd Trok hij naar Venetië met
het vooropgestelde doel zich daar het nieu
we vak eigen te maken «Men ware wel
licht geneigd te veronderstellen», zegt de
heer Jan G. de Brouwere in het laatste
nummer van «Het Land van Aalst», dat
Dirk aan een correspondent van zijn vader
werd toevertrouwd om de ons niet be
nende handel van Joost Martens van uit
een nieuw gezichtspunt te leren beschou
wen. Wellicht was het ook zo. In ieder ge
val landde Dirk in Italië. Venetië bekoor
de hem blijkbaar zodanig, dat hij er bleef.
En dat is een zegen voor ons. De begaafde
jonge Vlaming kwam in contact met beoe
fenaars van de nieuwe kunst, de boekdruk
kunst.
Begon Dirk Martens zijn werkzaamhe
den als drukker te Aalst met materiaal dat
hij uit Venetië had meegebracht Al
thans», zo stipt de heer Leo Crick aan, «de
door Martens gebruikte letter, namelijk de
half-Gothiek, heeft een kenmerkend Vene-
tiaans karakter, hieromtrent zijn de bio-i
grafen het allen eens. Deze letter gelijkt
volkomen op deze, gebruikt door de Franse
drukker Nicolas Jenson, in 1470 te Vene
tië gevestigd.»
Rond 1850 werd op de bodem van een
kast in een oude kerk te Weesp, in Noord-
Holland, bij toeval een boekje ontdekt dat
te Aalst in 1474 van de pers kwam. Het
was een «Textus summularum» van Petrus
Hispanus en droeg als collophon «Impres-
sus in Alosti oppido comitatus Flandriae.
Per Johannem de Westfalia Paderbornem-
;em sum socio suo Theodorico Marti.» (Ge
drukt te Aalst in het graafschap Vlaande
ren, door Jan van Westfalen uit Pader-
born, met zijn medewerker Dirk Martens.)
Als jaartal 26 mei 1474. Sommige bio
grafen hebben hieruit menen af te leiden
dat Dirk Martens niets anders zou geweest
zijn dan de helper van Jan van Westfalen.
Hebben Dirk Martens en Jan van Westfa
len elkander in Venetië ontmoet en heeft
Jan Dirk gevolgd bij diens terugkeer naar
Aalst Hij schijnt zi- h in elk geval als
vennoot van Dirk MariSns "in Aalst geves
tigd te hebben. Jan van Westfalen heeft
evenwel slechts een korte tijd met Dirk
Martens samengewerkt, want op 7 juni
1474 was de befaamde Duitse typograaf
reeds aangesteld als drukker van de uni
versiteit van Leuven.
In oktober 1474 drukt Martens zonder
de hulp van Jan van Westfalen een boek
van Baptista Mantuanus De vita beata
tracTatülus». Eri o$ 28 'óktöbër van ditzelf
de jaar 1474 verschijnt zijn laatste te Aalst
gedrukte boek, getiteld Tabulare fra-
trum ordinis B. Mariae de Carmelo
van Dirk Martens opgericht in 1856 op de Grote Markt,
werk van beeldhouwer Geefs.
We weten weinig over de activiteit van
Dirk Martens binst de tijdspanne einde
heel de wereld getuigen van het grootse
kunnen en van de goede smaak van onze
drukkers.
Te Antwerpen geeft Martens o. m. cc-.-,
herdruk uit van een Latijns-Vlaams woor
denboek dat zijn voorganger op de markt
gebracht had en waaraan onze Dirk verbe
tert en bijwerkt.
En van nu af aan gaat het met Dirk
Martens in een tempo van groot formaat.
Ditmaal trekt Leuven hem aan, waar hij de
drukkerij van zijn vroegere vennoot, Jan
van Westfalen, die zich na twee en twintig
jaar arbeid aldaar, uit het bedrijf terug
trekt, zal voortzetten.
Wanneer, waar en van wie leerde Dirk
Martens het drukkersambacht Men last
hieromtrent in het onzekere; één zaak is
echter zeker Dirk Martens was in onze
streken niet alleen de eerste boekdrukker
met losse letter, hij werd tevens een mees
ter in de edele «printconste». De titel «ma
gister impressoriae artis» die hij zelf op
rijpe leefde voerde, verdiende hij met recht
en reden.
Zijn ouders blijken zeer welstellende lie
den geweest te zijn. De jonge Dierick kreeg
naar alle waarschijnlijkheid zijn eerste op
leiding bij de Paters Wilhelmieten in zijn
vaderstad. Zijn veelzijdige en uitgebreide
kennissen wijzen erop, dat de jonge, be
gaafde man stevig en degelijk geschoold
Reeds in 1473 verschijnt te Aalst een
boekje getiteld Speculum conversionis
peccatorum» (Spiegel tot bekering van de
zondaar), geschreven door de Limburger
Denys de Karthuizer, ook gekend als Denys
Leeuwis van Rijckel. Het werkje draagt de
kostbare vermelding Impressum Alosti
in Flandria 1473» (gedrukt te Aalst in
Vlaanderen 1473), maar de naam van de
drukker wordt in het collophon niet ver
meld. In hetzelfde jaar komen te Aalst nog
twee werken, identiek van formaat, papier
en letter als het eerste, van de pers, met
aangifte van de plaats van uitgave en jaar
tal van de druk, doch telkens zonder ver
melding van de naam van de drukker. «Het
volgend jaar, op 1 oktober 1474, verscheen
evenwel een boek dat, te oordelen naar pa
pier en letter ,in hetzelfde werkhuis als het
vorige gedrukt was, ditmaal ondertekend
door Dirk Martens van Aalst. Er bestond
dus werkelijk-een drukkerij te Aalst en de
uitgever van dit laatste werk was Dirk
Marlens. Daaromtrent was geen twijfel
mogelijk. (Wij ontlenen deze gegevens aan'
•oortreffelijke studie van de heer Leo
Crick, verschenen in «Toerisme», nr. 10,
1934.) Dit werk was een Latijns
traktaat van Spagnuoli de Mantuaan en
het besloot met de vermelding «Dit werk
heb ik, Martens Dierick van Aalst, ge-
Dirk Martens bekloeg zich menigmaal
over zijn geldelijke zorgen. Het uitgeven
der handschriften die de geleerden hem
toevertrouwden slorpte grote bedragen op,
zowel aan honorarium als aan drukkosten.
Het lettersnijden en lettergieten nam veel
kostbare tijd in beslag. Maar ondanks de
ze voortdurende kommer stelt hij zich
steeds ten dienste van de geleerden. Mid
delerwijl gaat hij als vriend om met de
grootste figuren van zijn tijd; er worden
hem drukken toevertrouwd door Adriaan
Barlandus, door Thomas Morus, door zijn
intieme en vereerde vriend Erasmus, door
Agricola, Dorpius en Dorlandus en zo vele
anderen.
Sinds 1501 zien we hem als eerste in de
Nederlanden Griekse lettertypen gebrui-
gegoten
Tot dan toe werd in de gedrukte
1474-1487. Wellicht heeft hij al die tijd in ken, welke hij zelf gesneden
het buitenland vertoefd en zich in zijn vak heeft. Tot dan toe
bekwaamd. Sommigen beweren dat hij In boeken steeds wit open gelaten
Spanje verbleven heeft. In elk geval wordt
er melding gemaakt van een drukker Theo
dorico Aleman als drukker in Murcia. De
heer Liebaers, bibliothecaris bij de Konink
lijke Bibliotheek, zegt hieromtrent Is
Dirk Martens na 1474 naar Spanje vertrok
ken Men heeft het beweerd omdat Ferdi
nand en Isabella aldaar een drukker, ge
naamd Theodorico Aleman, onder hun be
scherming genomen hebben. Alleen moet
nog bewezen worden dat deze drukker in
derdaad mag worden vereenzelvigd met
onze Dirk Martens. Deze veronderstelling
wint van langsom meer veld.
Ir. 1487 Is Dirk Martens alvast terug in
Aalst. Hij trouwt er met Barbara Coecke,
de dochter van de bekende klokkengieter
van de beiaard van Aalst, Bartholomeus
Coecke, en tevens een lid uit de artistenfa-
milie Coecke.
In hetzelfde jaar drukt Dirk Martens to
Aalst een boek met nieuwe lettertypen die
hij zelf gesneden en gegoten heeft. Want
het beroep van drukker vergde in die tijd
van zijn beoefenaars grote bekwaamheden.
Iedere drukkerij moest zelf de matrijzen
van haar eigen lettertypen graveren en
hiervan de corpsen op eigen letterhoogte
gieten, een zeer delikaat werk, hetwelk
alieen aan ervaren handen kon worden toe
vertrouwd.
Nog andere werken kwamen ditzelfde
jaar van de pers. In 1490 drukt hij in
Aalst een groot in-folio van 668 bladzijden,
dat opvalt door zijn zuivere afwerking.
Drie jaar later neemt Dirk Martens de
drukkerszaak over van de overleden aarts
drukker Geraard Leeu uit Antwerpen cn
hij gaat zich aldaar vestigen. Antwerpen
was toen reeds het centrum van de boek
drukkunst in de Nederlanden. Het zou la
ter, door de ijzeren wilskracht van de inge-
'weken Fransman Christoffel Plantin, over
plaats "waar Griekse citaten moesten voor
komen. Deze citaten werden er dan ach
teraf met de hand in geschreven. Sinds 1516
drukt hij Griekse werken en sinds 1518
Hebreeuwse. Dirk Martens was immers een
humanist met uitgebreide taalkennis
naast Vlaams en Frans kende hij ook nog
Duits, Italiaans, Latijn, Grieks en He
breeuws.
In 1502 vinden we hem weer te Antwer
pen. Hij is er in volle bedrijvigheid en
met Gerard Back de vooraan
staande drukker van de Scheldestad. Bij
de zeldzame uitgaven uit Antwerpen is er
één dat alle aandacht verdient. Vooreerst
omdat er maar één exemplaar van gekend
is dat bewaard wordt in de Koninklijke
Bibliotheek te Brussel.Yervolgens^qiKiiat
de iekst de eigen reisbescnrijving geeti' vaii
de tocht van Christoffel Colombus en dit
reeds één jaar na diens terugkeer uit Ame
rika. Dit bewijst ten volle dat Dirk Mar
tens de ontwikkeling van de boekenmarkt
olgde en er als een soort journalist van
zijn tijd op uit was om zijn lezers het laat
ste nieuws te bezorgen.
In 1512 roept Leuven hem terug. Hij
wordt de briljante drukker van de Alma
Mater. Zijn typografisch oeuvre wordt nog
aanzienlijker en merkwaardiger, zo naar
°rm als naar inhoud. De geschriften van
Homeros, Aesopus, Demosthenes, Plato,
Aristoteles, Seneca, Aeneas, Savonarola en
anderen, komen van zijn persen. De kring
zijner bewonderaars breidt zich meer en
meer uit. Zo getuigt Erasmus van hem «dat
op de hij een man is die al zijn vertrouwen ver-
Grafsteen van Dirk Martens in de Sint-Martinuskerk.
