IF I s
LANGS VERSCHEIDENE WEGEN NAAR GOD;
EEN REPORTAGE OVER
GODSDIENSTEN IN VLAANDEREN
(veertiende bijdrage)
(2)
VOETNOTEN
(1) Vervolging en miskenning dreef de protestanten van Sint-
Maria-Horebeke onvermijdelijk in een sociale afzondering.
Geuzen benaming die de Noordnederlandse protestanten
(tijdens de 16e eeuw) voor zichzelf kozen. In Vlaanderen
eeuwenlang scheldnaam voor protestanten.
Gesprek dominee Blokland, 27.12.1974.
Een protestant zegt nooit Heilige Maria.
Johan Staes, Gazet van Antwerpen, 15.2.1975, blz. 25.
Gesprek Blokland, zie eerder.
Ibid.
Ibid.
(3)
(4)
(5)
(6)
(7)
(8)
6 - 9-5-75 - De Voorpost
Luther en Calvijn hebben tijdens de zestiende eeuw een diep protestants spoor
getrokken in het Rooms-katholieke Westen. In Vlaanderen werd dat spoor in de
loop van de volgende eeuwen omzeggens volledig uitgewist. De middelen die hier
toe werden gebruikt zijn die van elke repressie moord, gevangenzetting, kleine
ring, verdachtmaking en broodroof.
Om dat spoor uit te wissen heeft het traditioneel rooms-katholiek Vlaanderen
steeds kunnen rekenen op de medewerking van vreemden Spanjaarden, Oosten
rijkers, Fransen. Pas toen de Nederlanden in 1815 onder Koning Willem I eenge-
maakt werden, keerde het getij en genoot de niet-katholieke minderheid bescher
ming en steun. Voor gans Vlaanderen bestond die minderheid toen nog slechts
uit drie hervormde of protestantse gemeenten Etikhove, Mater en Sint-Maria-
Horebeke. Maar enkele tientallen jaren later bleef nog slechts Sint-Maria-Hore-
beke overeind. Andere protestantse gemeenten werden na 1815 opgericht of her
ingericht. De enklave van Sint-Maria-Horebeke bleef sinds 1572 ononderbroken
voortbestaan, zij is de enige kern die vier eeuwen lang heeft stand gehouden en
dank zij de bescherming en actieve steun van het Hollands Bewind uitgroeide tot
een georganiseerde gemeenschap die voor de buitenstaander vandaag in niets
verschilt van een rooms-katholieke parochie.
GEUZENHOEK
De GEUZENHOEK, de protes
tantse gemeenschap van Sint-
Maria-Horebeke, gelijkt in de
ogen van de bezoeker inder
daad erg goed op een lande
lijke katholieke parochie een
veertigtal bescheiden woningen
omheen een neo-kerkje in rode
baksteen een bijna identiek
kerkje als dat van Vlekkem bij
voorbeeld een klein kerk
hof, een vergaderzaaltje, een
lagere school, een klassieke
pastorie
De weg vanuit het centrum van
het katholieke Sint-Maria-
Horebeke naar de afgelegen
Geuzenhoek aan de Corsele-
straat is als nergens anders in
Vlaanderen een kapelletjes-
baan. Wellicht zijn de overtal-
rijke lievevrouwebeelden die
zich daar bevinden een laatste
teken van de strijd tussen ka
tholieken en protestanten
Overigens is die strijd voltooid
verleden tijd. Kristenen van
verschillende gezindten hebben
blijkbaar definitief geleerd met
elkaar samen te leven. Als je in
het katholieke centrum naar de
Geuzenhoek vraagt, behandelt
men je zoals men er een toe
rist behandeltmen zendt je
met een brede glimlach de weg
op die in lome bochten door
een uitgelezen Vlaamse-Arden-
nelandschap kruipt en je ten
slotte in de Corselestraat
brengt. Als je op het geuzen-
eiland (1) aankomt, valt het je
meteen op dat de huizen hier
een typisch Hollands trekje
bezitten, klein en net, een voor
tuintje en gordijntjes achter elk
venster. En ook de taal van
de mensen die daarin wonen
duidt op eeuwenlange Noord
nederlandse invloed de geu
zen (2) drukken zich makkelijk
uit in een beschaafde om
gangstaal zelfs buitenlan
ders is die Hollandse trek van
het enige Vlaamse geuzendorp-
je niet ontgaan, want in hun
toeristische gidsen over Vlaan
deren maken zij er melding
van (3).
Op de Geuzenhoek leven 138
protestanten en slechts een
zestal rooms-katholieken. De
gemeenschap aan de Corsele
straat behoort administratief
tot Sint-Maria-Horebeke. Ma-
ria-Horebekeverbeteren de
geuzen, om begrijpelijke rede
nen (4). De geuzen onderschei
den zich vandaag de dag op
godsdienstig vlak in niets van
de gemiddelde (godsdienstige)
Vlaming, in wie sinds een paar
tientallen jaren de geest van
de oekumene leeft. Hun domi
nee de tweede Vlaming in
de lange rij van zieleherders
die er werkten vertolkt de
gevoelens en de inzichten van
zijn gelovigen als volgtSinds
negen jaar ongeveer is de dia
loog begonnen. Mijn voorgan
ger, dominee Maes, wat
was dat toch een vroom en een
goed mens was reeds ge
start met een oekumenische
kring Oudenaarde-Horebeke en
sindsdien is de hemel verder
opgeklaard. Nu worden gere
geld gezamenlijke diensten ge
houden, verscheidene geza
menlijke akties en verrijkende
kontaktavonden. Weet U wel
dat ons pas gerestaureerde
kerkje tijdens de afgelopen
oekumenische week volliep met
priesters en nonnen Ach ja,
er zit hier en daar nog wel een
vlekje schaduw op uit het ver
leden. De deken bvb. van Sint-
Maria-Horebeke die zeer kri
tisch blijft staan tegenover de
toenadering, wat ik vanuit zijn
bange vizie van een aftakelen
de kerk best kan begrijpen. En
jammer genoeg is er de teleur
stellende houding van de Gent
se bisschop Mgr. Van Pete-
ghem. Vijf jaar geleden vroeg
ik hem om een onderhoud als
hoofd van de kerk in Oost-
Vlaanderen. De bisschop
schreef mij een brief terug om
te zeggen dat hij het nut van
zo'n ontmoeting niet inzag. Ik
vindt dat werkelijk spijtig. Maar
kom, dat zijn geïsoleerde uit
zonderingsgevallen en ik kan U
wel vertellen dat het kontakt
met de Rooms-Katholieke gees
telijkheid verder beoaald uit
stekend is. Best zo, zeg ik
maar. Wij staan toch voor een
in wezen gemeenschappelijke
taak (5).
En toch blijft de Geuzenhoek
een ongewoon verschijnsel in
Vlaanderen. Niet het minst om
wille van de verschijningsvorm
die in niets verschilt van een
www
De Geuzenhoek vandaag. (Foto L.B.;
kleine Rooms-katholieke dorps
gemeenschap waar zich binnen
een straal van vijftig meter een
kerktoren bevindt, een kriste-
lijk geëngageerde lagere
school, een kerkhof, een ver-
Het kerkhof op de Geuzenhoek, Achtergrond de oude kerk
gaderzaal, een pastorie.
Achter al die gebouwen op de
Geuzenhoek schuilt echter een
verleden van bittere strijd tegen
de overmacht van katholieken.
In het verzorgde witte school-
gcbouwpje waar de beroemde
schrijver van volkse romans
Abraham Hans werd geboren,
onderwijst vandaag een geu
zen-onderwijzeres een vijftien
tal kinderen. De zes studiejaren
zitten er samen in één klas. De
school werd geopend in 1819.
Slechts onder het bestuur van
Willem I genoot zij officiële er
kenning en betoelaging. In die
periode was de vader van
Abraham Hans er de inwonen
de geuzen-onderwijzer. De
schoolstrijd van de tachtiger
jaren van vorige eeuw veroor
zaakte zelfs een tijdelijke slui
ting van de school. De liberale
regering van België vaardigde
toen een wet uit waardoor alle
kerkelijke goederen voor de
helft staatseigendom werden.
In Sint-Maria-Horebeke leed al
leen de protestantse gemeen
schap onder die maatregel,
want toen men ook aan de
goederen van de katholieke
kerk wou raken, was die wet
reeds opgeheven. De protes
tantse gemeenschap zette zich
snel over die tegenslag heen en
opende opnieuw de school.
Het zou echter aanslepen tot
1924 eer de onderwijzer
van 1924 een houder van een
Belgisch diploma door de
overheid werd bezoldigd en pas
in 1959 werd de school aan
neembaar verklaard en betoe
laagd door de Belgische staat.
De woning van de dominee ge
lijkt op de klassieke pastorie
in Vlaandereneen alleen
staande grote burgerwoning,
wit-grijs bepleisterd, met een
nette voortuin vol heesters en
een druivenserre bezijden aan
de zuidkant. De pastorie
van de Geuzenhoek is meer
dan tweehonderd jaar oud. Het
huis werd in 1836 aan de geu-
zengemeenschap geschonken
door Johanna Van den Berghe,
de laatstlevende van een gezin
van lakenhandelaars, die in
haar levensavond door de geu
zen werd verzorgd. Pas in
1842 konden de geuzen het
huis in gebruik nemen. De
Rooms-katholieke familie van
Johanna Van den Berghe be
twistte de geldigheid van de
toewijzing door de schenkster
posthuum niet-toerekeningsvat-
baar te laten verklaren.
De kerk aan de straat is van
1872. Het is de nieuwe kerk.
De oude kerk is van 1781 en
bevindt zich achter het kerk
hof, Vandaag funktioneert het
gebouw als vergaderzaal van
de gemeenschap. Het toleran-
tie-edikt van Jozef de Tweede
maakte de bouw en het gebruik
ervan mogelijk de geuzen ge
noten van de vrijheid van gods
dienst, mochten kerkelijke ge
bouwen optrekken, vrij de ere
dienst beoefenen, enz. Maar
wij mochten met dit alles niet
op straat komen, geen proces
sie, geen openbare evangelisa
tie, enz. En elk gebouw voor
de eredienst moest voldoende
ver van de openbare weg gele
gen zijn, er mocht geen toren
zijn, geen klokken, enz. (6)
Het geuzenkerkhof is bijzonder
soberonder een lage en wijd-
armige treurbeuk liggen de
eenvoudige, vlakke granieten
zerken, zonder kruisbeelden en
zonder statie. Het kerkhof werd
in 1824 aangelegd, alweer on
der het bewind van Willem I.
Een gedenkplaatje bij de in
gang erkent de beschermende
hand van de Hollandse ko
ning Zelfs na hun dood zorgt
Willem I, Koning der Nederlan
den, voor zijne onderdanen.
Voorheen werden de overlede
nen begraven in de tuin van
een der familieleden. Die op
gedrongen maatregel gaf soms
aanleiding tot lijkenschennis
vanwege de katholieken
's nachts werd de kist stiekem
ontgraven en tegen de deurpost
van het huis van de overledene
geplaatst Niet altijd werd dit
als een okkasionele plagerij be
doeld. Soms paste het in een
vast scenario: de katholieke
bevolking zag er een handeling
van de duivel in en de pastoor
preekte de zondag nadien in
De Geuzenhoek bestaat sedert
dezelfde zin.
1572, zonder onderbreking. De
protestantse gemeenten van
Gent en Brugge maken aan
spraak op een stichtingsdatum
van omtrent 1550, maar ander
zijds is het bewezen dat zij
verscheidene onderbrekingen
van hun bestaan kenden (7). Op
Sint-Maria-Horebeke woonden
arbeiders, landbouwers en am
bachtslui (handschoenmakers,
wagenmakers, enz.) en die ble
ven door de eeuwen heen een
gesloten groep vormen. In de
eerste jaren van de reformatie
kende de streek van Ouden
aarde een massale uittocht.
Toch bleven toen zeven hervor
mingsgezinde gemeenschappen
in die streek verder bestaan
Onder hen Sint-Maria-Horebe-
ke. Tenminste de helft van die
gemeenschappen verwaterdei
mettertijd. Ten dele wegens de
repressie en de sociale dwang,
Een stuk ook wegens het niel
steeds stichtelijk gedrag van
sommige geuzen. Dat bijvoor
beeld al eens een dominee
wegens dronkenschap moest
geschorst worden, heeft het
protestantisme en wat er
Vlaanderen van overbleef, veel
schade berokkend. Zoiets ge
beurt en gebeurde ook in ka
tholieke gemeenschappen,
maar die waren toen alles
overheersend, dusToen de
Hollanders hier kwamen, rest
ten nog slechts drie protes
tantse gemeenschappen in
Vlaanderen Sint-Maria-Hore
beke, Mater en Etikhove
Oudenaarde, waar een
lands garnizoen inkwartierde
en een administratieve stal
kwam wonen, werd een prote!
tantse gemeente wederinge-
richt. De veldpredikervan
Oudenaarde fungeerde als do
minee te Sint-Maria-Horebeke.
Toen de Hollanders hier in 1830
moesten vertrekken, werd Ho-
rebeke bediend vanuit Gent,
waar een protestantse ge
meente de bescherming van
de talrijk aanwezige orangisten
genoot. En toen de Geuzen
hoek definitief de pastorie
kon betrekken, kwam daar een
vaste dominee. Hierdoor ging
heel het kerkelijk leven zich
voortaan op de Geuzenhoek
richten. Het werd het einde van
de anders protestantse ge
meenschappen (8)
FRANS-JOS VERDOODT.
8,
Vrij
F
d
Zat
k
P
Zor
P
9
Wo.
ri
D
Dor
P
zekc
len
VOL
dooi
spec
ke
nam
grot
briel
te A
men
- 2
2e
met
De lagere school van en voor de geuzen
