14 - 3-6-77 - De Voorpost
Het koor en altaar van de St Margarethakerk (JM)
Tussen twee oude heerbanen, de oude baan Brussel - Asse - Mazenzele - Baardegem - Lebbeke
Dendermonde en de minder belangrijke Mechelen- Aalst over Merchtem - Opwijk - Baarde
gem - Moorsel in groeide Baardegem als late parochie, in de 12e eeuw, aan de rechtlijnige
Dorpsstraat die beide heirbanen met mekaar verbond. Zo was ze als het ware het bindteken
tussen woonkernen aan de twee oude wegen, aan de «Cammestraat» en het^vertrekpunt van
de Hoogstraat, te Eerdegem en aan het Hof te Houtem. IVliddep die rechtlijnige Dorpsstraat
verrees einde der 12c eeuw de'parochiekerk van het «straatdorp» Baardegem, niet met huizen
rond de kerk maar gewoon met huizen er langsheen.
Voor het ogenblik is de toestand echter zo geëvolueerd dat de inplanting van deze kerk een
twistpunt wordt. Qua verkeersveiligheid vormt ze daar inderdaad een hinderpaal daar ze om
zo te zeggen vlak op de rijweg staat. Velen vinden de talrijke ongevallen die er gebeuren dan
ook belangrijker dan het historisch belang dat dergelijke kerk vast en zeker heeftPogingen
om langsheen de kerk enkele-richtingsverkeer te organiseren liepen tot hiertoe, om praktische
redenen, steeds falikant uit.
De meesten nemen er echter het risiko bij, en aanzien de kerk van Baardegem als een
juweeltje, nu vooral na de prachtige restuaratiew erken onder impuls van Pastoor Callant en
met de medewerking van het gemeentebestuur. Met die zienswijze staan ze niet alleen want
ook de Vlaamse Televisie heeft deze mooi gerestaureerde middeleeuwse kerk reeds in 1972 als
dekor voor «Rond is de aarde» met sukses gebruikt en achteraf was de Baardegemse kerk nog
dikwijls een plaats van hoogstaande kunstuitvoeringen, ook met internationale allures.
toren is volledig in het kerkli-
chaam opgenomen en staat in open
verbinding met het kerkruim. De
konstruktie rust op de westelijke,
slanke ronde schippijlers geflan
keerd door halfronde, alle met
vroeg-gotisch hakenkapiteel.
Een artistieke funktie vervuil ze
ker deze zuiver gekoncipieerde
binnenruimte waarin vooral het
middenschip sterk artistiek aan
spreekt met de mooie gotische bo-
venlichtvensters en de spitsbogen
die neerkomen op de sierlijke
ronde zuilen die de zijbeuken af
sluiten. Het middenschip is afge
dekt met een balkenzoldering.
Aan de westzijde is er een rijk uit
gewerkte laat-romaansc ornamen
tatie en aan de oostzijde glijdt de
blik naar het koor waarin de beslo
ten ruimte van het vóór-romaans
kerkje nog gedeeltelijk besloten
RESTAURATIE
Reeds in 1905 achtte de Kerkfa
briekeen volledige herstelling van
de kerk hoogstnoodzakelijk. In
1942 waren eindelijk de plannen
volledig klaar Uiteindelijk werd
de restauratie begonnen op 6 juli
1968 na tribulaties allerhande
vooral op administratief gebied. In
april 1973 was de restauratie,
waarbij veel terug voor de pinnen
kwam dat eeuwenlang was verdo
ken als bvb. een doopvont, volle
dig voltooid. Het is ongetwijfeld
de grote verdienste van Pastoor
Callant dat hij deze zware onder
neming heeft aangedurfd en met
veel doorzettingsvermogen en de
nodige diplomatie tot een goed
einde heeft weten te brengen. On
danks het feit dan een dergelijke
onderneming in een kleine ge
meente zeer grote financiële offers
vergde blijft de parochie hem
dankbaar gedenken om zijn prach
tig werk. Aan de huidige pastoor.
Jos De Rouck, niet meer aan zijn
proefstuk denk maar aan het
Aalsters «Apostelken»), nu de
taak kreeg deze kerk binnenin te
stofferen. Het feit dat door de
Baardegemse kerkgemeenschap
in de loop van vele eeuwen talrijke
kunstschatten werden verzameld
zal deze taak fel vergemakkelij
ken.
HET OUDE
BAARDEGEM
«Baardegem» is de samenvoeging
van «Bardinga» en «heim».
«Bardo» of Baard (de gebaarde)
was vermoedelijk een Frankisch
opperhoofd die hier een villa
(hoeve) uitbaatte en «heim» is
woning: («gem»). Zie in dit ver
band het naburige Herdersem met
Hardingishcim en de huidige wijk
«Harding
Reeds in de zevende eeuw bezat
Asse een kerk en uit deze moeder-
parochie ontstonden weldra meer
dan tien dochterkerken, zoals o.a.
Essene en Hekelgem. Meldert en
Baardegem.
De titelheilige van Baardegemse
kerk, de H. Margareta. is hier eer
der, juist zoals de HWalburga van
Meldert. een ongewone patrones.
Margareta van Antiochië werd
hier slechts bekend na hel beleg
van Antiochië in Klein-Azië tij
dens de eerste kruisvaart. Op
grond van dit feit en verder door
haar afhankelijkheid van de paro
chie Meldert kan het ontstaan van
de Baardegemse parochie in de
12'' eeuw worden gesitueerd. Ten
andere, in 1180 schonk bisschop
Rogerus van Kamerijk (Cambraij
de altaren van Meldert en Baarde
gem aan Affligeni.
Alhoewel Dom Renerius Podevijn
de stelling aankleeft van Beda Re-
gaus als zouden zowel Meldert als
Baardegem zijn ontstaan door toe
doen van de abdij Affligem lijkt
dit nu quasi onmogelijk. Had Af
fligem inderdaad deze parochies
gesticht dan zou de bisschop van
Kamerijk nooit enige vergoeding
gevraagd hebben voor de over
dracht naar de abdij.
DE ROLLEN OMGEKEERD
Waar Baardegem eerder afhanke
lijk was van Meldert werden tus
sen 1180 en 1245. jaartal van de
definitieve scheiding, de rollen
even gewisseld. Baardegem
groeide uit over Meldert dat zelfs
van Baardegem een «appendi-
cium» werd. Als men weet dat
Baardegem over verscheidene
grote hoven met goede akkergron
den beschikte en er te Meldert nog
meer dan 200 bunder bos lagen,
kan zulks ons niei verwonderen.
Te meer dat Meldert, korter bij de
abdij gelegen, gemakkelijker van
uit Affligem kon worden bediend.
SCHEIDING:
Voornaam feit is de scheiding van
Baardegem van Meldert. Beide
parochiën bezaten alsdan de vol
ledige parochierechten met eigen
doopvont, sakramenten, begraaf
plaats, omschrijving en tiendege-
bied.
Voorname redenen voor de schei
ding waren de te grote afstand tus
sen de twee parochies waardoor de
parochiez.org te wensen liet. en
anderzijds voor beide parochies
een voldoende provisie zodat elke
parochie ziclvzelf zou kunnen be
druipen. Door Boudewijn. schat
bewaarder van de bisschop, werd
de scheiding geregeld. Alle kerke
lijke goederen en al wat aan de
parochie Meldert toen ze afzon
derlijk bestond behoorde werd nu
weer aan Meldert toegewezen. De
rest was voor Baardegem. Beide
parochiën zouden voortaan niets
meer aan Affligem kunnen komen
vragen. Het onderzoek ter plaatse
gebeurde op «Lactare-zondag»
1258 en de scheiding op 10 maart
1259. De rang van de parochie
Baardegem was. evenals die van
Meldert, deze van een «quarta ca-
pella»door de bisschop getaxeerd
op 13 pond.
DE ST.-MARGARETAKERK
De kerk, oorspronkelijk opge
trokken in de rijk geschakeerde
Balegemse zandsteen heeft allure
en voornaamheid. Met een drie-
beukige kerk, basilikaal aange
legd mte rijk versierde gevelwand
waaruit een vierkante toren rijst
nenkant. voeren dit bouwdeel te
rug naar het oorspronkelijk vóór-
romaans zaalkerkje. Vermoede
lijk werd de middenbeuk in de
veertiende eeuw gotisch ver
bouwd; toen werden alleszins de
gotische bovenlichtvenstcrs met
hun vierlobbige versiering aange
bracht. In de kerk overweegt nu de
vroeg-gotische stijl met in de wes-
tergevel het weer vrijgemaakte
zeslobbig roosvenster en de vier
lobbige cirkelvormige roosven
sters, elementen van de laatro-
maanse stijl.
Bij de restauratie werd de prach
tige toegang tot de kerk langs de
rechterzijbcuk. de vroegere doop
kapel. weer vrijgemaakt en spe
ciaal voor gehandikapten toegan
kelijk gemaakt door het wegne
men van treden en het aanbrengen
van een balustrade. In dit open
portaal uit de zestiende eeuw had
eertijds de broodbedeling aan de
armen plaats.
Omstreeks 1580 ging het er in de
streek woelig aan toe doordat er
een niets ontziende strijd werd ge
voerd tussen de «rebellos» (de
Geuzen) en de Spaansgezinden
(katolieken).
Het zij portaal (JM)
moet dit bedehuis in de streek wel
geïmponeerd hebben.
Al toont de huidige kerk bijna vijf
eeuwen stijlwisseling toch blijft de
hele konceptie als laat-romaansc
interpretatie fel aanspreken.
De uitgroei van deze laat-
romaansc kerk naar een vroeg-
gotische illustreren best een rijk
genuanceerde stijlperiode, in de
kerkelijke bouwkunst. De barokke
zuidelijke kruisarm uit de 18''
eeuw. in bouwtrant sterk van het
geheel afwijkend, brengt een af
wisselende levendigheid
De kerk is nu een driebcukig basi
likaal kompleks met vlak afgeslo
ten rechthoekig koor. een vier
kante toren met ingewerkte ronde
traptoren in de gcvelpartij en een
open portaal aan zuidzijde en k'ruis-
armen. Bij de restauratie van de
kerk ontdekte men dat het koor een
zeer oud zaalkerkje was amper 5 m
hoog en 10 m lang met vijl'dicht
gemetselde venstertjes. Merk
waardig in de zuidmuur zijn het
sacrarium en de romaanse boog
boven de huidige sakrislicdeur.
Kenners beweren dat dit zaal
kerkje tien eeuwen oud kan zijn.
dus veel ouder dan men aanvanke
lijk vermoedde
De ongeveer I m dikke muren, tot
op een zekere hoogte in onregel
matig metselvcrband met een
In 1592 staat volgens dckanalc
verslagen de kerk toch nog over
eind alhoewel totaal uitgebrand.
Op het kerkhof graast het vee.
Het herstel vordert zeer langzaam:
in 1597 lijkt de kerk op een stal en
in 1598 is er nauwelijks één kazui-
vel. één koorhemd en een tinnen
kelk. In 1599 is er een misboek en
werd er reeds wat aan de muren
gewerkt.
In 1602 is de toren verstevigd en in
1605 is het koor opgemetseld al
hoewel nog ongedekt. In 1610 is
het koor van de kerk gedekt.
Heel de zestiende eeuw wordt
druk gewerkt aan herstel en versie
ring van de kerk dank zij vooral
pastoors J.B. Vortshuys en J.B.
Van der Meeren. In 1653 was de
noordelijke kruisarm een*gift van
Peeter Van Langenhovc terwijl de
zuidelijke kruisarm dateert uit
1666. deze met prachtig barok-
ge veltje.
In 1750 werden de vijf segment-
bogigc barokvensters achteraan in
de kerk aangebracht en Anno
MDCCC (1800) was de kerk
schier geheel hersteld en kreeg het
intericurecn nco-klassiek kleedje.
IMPONEREND!
Echt imponerend is de binnen
ruimte van de kerk met de sterke
lichtinval langs de westkant Het
ligt.
De «kalvarie», nu geplaatst tegen
de oostmuur van het schip, doet
het biczonder dekoraticf in het
kerkruim. Op de sluitmuur van het
koor zijn nu nog sporen zichtbaar
van reliefbeeldhouwwerk en in de
zuidmuur is het «sacrarium» in
gewerkt in een roodachtig ge
kleurde zandsteen.
In de zijmuren van het opge
hoogde koor zijn gotische vensters
aangebracht. Een half tonggewelf
in hout dekt de zijbeuken af die
oorspronkelijk waarschijnlijk niet
overzolderd waren en slechts een
«ziende bekapping» droegen.
Archeologisch merkwaardig zijn
de zichtbare luchtbogen in de zij
beuken die neerkomen op half-
kapiteicn, de zijdruk van de toren
opvangen en overbrengen op de
niet versneden steunberen buiten
aan noord- en zuidkant.
Gaaf is overigens de hele ruimte
werking binnen in de kerk. Bij
zonder sfeervol en indrukwekkend
is de lichtspeling in de kerk.
vooral bij laag invallend winters
zonlicht te genieten.
Van deze binnenordonnatie gaat
een esthetische werking uit waarin
rondzuilcn en spitsbogen, roos- en
ver. Gent. Grans Jaille. 1682.
Mooie effenovale schaal met op
gehoogde liprand en twee bijpas
sende schenkkannetjes.
H. Oliedoosje: zilver. 7,3 cm
doormctcr. Gent. Jan Baptist
Vanderlinde, 1766. Het H.
Chrismavaatje ontbreekt.
Ciborie in zilver. 48 cm hoog.
Brussels meester, einde XVII''
eeuw, met korenaren en druiven
trossen versierd.
Kronen, zilver en verguld zil
ver, Joos van Overschelde
tweede kwart I7l'eeuw. Koon van
OLV en van Jezus.
Lezenaar in koper met zilver
beslag, einde 18'' eeuw. Versierd
met korenaren, druiventrossen en
palmetten. Medaillo met voorstel
ling van brandend hart.
Boekbeslag in zilver. 18''
ecuws. Voorzijde Dominikus die
de rozenkrans ontvangt, achter
zijde de H. Margaretha,
Beslag op rood marokkijnen band.
Wierookvat: zilver, einde 17''
eeuw. A-jourbewerkt met ruit
vormige gestileerde motieven.
Doopvont: smeedijzer en
geelkoper, begin 16*'eeuw. Zand
stenen voetstuk met getorste
smeedijzeren stam met drie de
kom omvattende armen. Deze go-
De prachtige middenbeuk van de St Margarethakerk (JM)
spitsboogvensters, een dekora-
tieve rol vervullen en aan de
ruimte ritme en divisie geven.
De ruimte, zoals de bouwmeester
ze heeft ontworpen, komt hier tot
haar volle recht.
VOORNAME KUNST
SCHATTEN:
(volgens de historici Karei Baert
van Aalst en Jef Dauwe van Leb
beke).
Schilderij van De Craeyer:
Op «Kruisdraging en Liefdedaad
van Veronica-. 310 bij 222 cm.
Antwerpen. 1653. is dc val van
Kristus onder het kruis en de H.
Veronica afgebeeld met errond de
hoofdgroep. Bij de restauratie
werd het schilderij volledig her
doekt en gereinigd.
Stralenmonstrans: zilver,
gedeeltelijk verguld. 81 cm hoog.
Jan van Nijverselc. 1654
Deze monstrans is waarschijnlijk
de oudste stralenmonstrans die in
haar oorspronkelijke toestand
bewaard bleet Haar kunsthistori
sche waarde is dan ook ongemeen
groot.
Kelk is verguld zilver. 22.5
cm hoog. Leuven. Matthijs Olen.
1534. Zcslobbige voet met gepro
fileerde rand en symmetrische mo
tieven
««'haal mol Amr.
tischc doopvont is een der oudste
in dc kerk aanwezige voorwerpen
Kandelaar: in gedreven ko
per, .begin 18.'' eeuw. Met
schelpmotieven en vruchtenslin-
gers versierd
Processiekruis: geelkoper.
17*' eeuw. Uiteinden eindigen in-
gcstilleerde leliën.
Verder zijn er nog het schild van
de Confrérie van dc H. Margare
tha uit 1764. een gepolychro
meerd houten Christusbeeld, een
geelkoperen schaal, een beeld
houwwerk «Madonna en Kind
uit 1600. Engelfiguren uit 1660.
een eikenhouten ratel uit de 18'
eeuw. St. Jozef en Kind houten
polychromie, houten beeld van de
H. Margaretha. een mahoniehou
ten kruis met inlegwerk uit de 17'
eeuw. een terra-cotta uit de 18'
eeuw Doopsel van Christus een
koorkap uit 1777. en een reliekos-
tensorium van dc H. Margaretha
Ook. brieven van Keizerin
Maria-Theresia 1767). van de se
cretaris van het Aartsbisdom Me
chelen uit 1654 en een oorkonde
van de Aartsbisschop uit 1654,
Langs de buitenkant ziet men dan
nog de herdenkingsplaten van Jan
Frans Vonek (1743-1792) en 'n
herdenkingsplaat aangebracht bij
het afscheid van Baardegem als
zelfstandige gemeente L H.
De rechtse zijbeuk (JM)
De St Margarethakerk te Baardegem (JM)
De oude doopvont in het koor (JM)
