VAN HEKSENJOVERESSIN, KLEDDES, JIPENESSEN, DE MAAR,
DE ZWARTE HAND EN ANDER DDIVELS DEDROED
m'" i
CLAERHAEGSE COMEDIE SPEELT
GRATIS VOOR ZIEKEN,
GEHANDIKAPTEN EN
OUDEN VAN DAGEN
10 1-7-77 - De Voorpost
Nadruk verboden.
Verboden, zelfs gedeeltelijk, over
te nemen.
P.J.Henderickx
Sagen in het land tussen Schelde en Dender AFLEVERING V
Hoe Identificeer je heksen? Hoe maak je ze machteloos? Over rare
rode mannekens met ongewone gewoonten. Jipenessen en tobbekens mee vuur.
.a 1-
Middelen om de heksen ook
bulten de kerk, te herken
nen...
Er kwam bij ons veel een
vrouw De mensen zeiden dat
een toveres was. Ze zeiden
ons dat we een paasnagel
onder de deur moestea leg
gen. We zouden dan wel zien
of het waar was. We hebben
dat gedaan als we een nieuw
huis gebouwd hebben Treze
de toveres kwam weer eens,
maar ze geraakte niet over
den dorpel en van toen af is ze
nooit meer geweest. Daar
mee wisten we goed dat het
een toveres was. (De Clercq
Colette, Nieuwerkerken, 84j)
Er kwam hier op een hof
altijd een vrouwmens. De
kwade hand kwam op het hof.
Ze staken ne paasnagel on-
der de deur. En aan de poort
bleef de die al staan en ze
kost niet meer binnen. Ze is er
nooit niemeer geweest. (De
Vuyst K.Erondegem, 87j)
Mijn vader heeft dikwijls
verteld dat de paster op ne
zekere keer een berechting
ging doen mee zijne koster.
Als hij daar in de Paarden
straat kwam, zag hij een to
veres afkomen. De paster zei
tegen zijne koster: «De die zal
ons niet voorbijgaan». En,
mijne God, ze sloeg rap dat
baantje aan Bruikerse (van
De Bruycker) meers in.
Daarmee waren ze zeker dat
het een toveres was. Maar
hoe die paster dat kost weten,
versta ik niet. (Van den Eeck-
hout A., Vlekkem, 59j)
Vroeger hadden ze hier
op de parochie ne rare paster.
Hij ging eens een berechting
doen. De koster was erbij. Ze
zagen een vrouw afkomen en
de paster zei tegen de koster:
«De die zal niet voorbij ko
men». En waarlijk, mee ne
keer liep ze ne meers in, waar
dat geen straat of wegel
lag (De Vriendt G., Vlekkem,
72j)
Een goeie truuk, om thuis te
proberen...
Een vrouw had hier een ge
wijd kaartje onder een kopke
koffie geleid. Ze zei «We zul
len de toveres wel kennen
want ze zal dat kopke niet
aanraken, ze zal binnenko
men en weer aangaan (weg
gaan). En ze zal nooit nie
meer weerkomen. En als er
daarachter een rat binnen
komt, moogt ge er niet naar
slaan.» En dat is allemaal zo
gebeurd. Die toveres is er
nooit niemeer binnenge-
weest. Maar ik versta dat toch
met zelle. (De Clercq C.,
Nieuwerkerken, 84j)
Hoe maak je heksen mach
teloos, hoe ontsnap je aan
hun tovermacht?..
In Moorlegem (Vlierzele)
woonde er een boer bij wie
alles tegenging. Hij trok ook
naar de paters en die zeiden
hem dat hij als hij om klaveren
ging een vrouw zou tegenko
men en dat hij haar niet mocht
aanraken. Dan zou ze hem
niets meer kunnen doen. Hij
ging om klaveren en hij kwam
een vrouw tegen die nijg
(zeer) dicht bij hem kwam lo
pen, maar hij kwam toch niet
aan haar. Als hij weer thuis
kwam, liep 't zweet van zijn
gezicht. Zulke schrik had hij
doorstaan. Maar van sedert
(van toen) was het gedaan
met tegenslagen op het hof.
(Temmermen G., Vlierzele,
90j)
Te Letterhoutem aan de
beek, woonde er een boer die
van alle soorten tegenslagen
in zijn stallingen had. De be
esten werden ziek en stier
ven. Op de duur ging hij naar
Gent bij de paters. Die zeiden
hem dat hij de zondag daarop
naar de vroegmis moest
gaan. Er zou daar een oude
vrouw aan de kerkdeur staan
en hij moest zien dat hij in de
kerk geraakte zonder haar te
getaken)aan te raken. 'sZorv
s ging hij naar de mis en
waarlijk daar stond er een
vrouw die subiet neffens (ne
ven) hem kwam gaan. Hij ge
raakte toch in de kerk zorider
dat hij aan haar geweest was
en van sedert was alles ge
daan. (T emmerman G., Vlier
zele, 90j)
Bij ons thuis hadden ze
tegenslag in de stallen. Al de
dieren stierven. Ons R en
nonkel J. gingen naar Gent bij
de paters. Ze vroegen de weg
aan 't Manneken van Eegem
Die lei hun dat uit en hij zei
«Ge meugt (moogt) nooit de
weg vragen aan een vrouw».
Als ze van voren in Gent
kwamen, wilden ze de weg
vragen aan een champetter,
maar zonder dat ze dat ge
zien hadden, stond er een
vrouw voor hen. Die- vroeg
wat ze moesten weten. Ons
R. zei dat ze met hen geen
affaire had. Ze zijn dan bij de
paters geweest en 't was ge
daan. Misschien was dat die
vrouw die ons dat aandeed, 't
Was misschien de toveres.
Maar 't Manneken was toch
ook genen uil, hé! (De Vriendt
G., Vlekkem 72,)
Met brood en zout, met een
fles, met wijnwater, iets
kruisgewijs leggen..
Zwarte Dorothée woonde
juist over de spoorweg op de
Ledebaan. Het was er nogal
ene. Wanneer de kinderen
aan haar huis gingen spelen,
verjaagde ze die. En na enige
dagen hadden die kinderen
brand, Het was een echte. Op
het portaal van haar deur
stond een lichtte branden Als
ge van de die gepakt (beto
verd) waart, moest ge mee uw
kinderen of ook mee grote
mensen, naar de Witheren in
Dendermonde gaan, dat wa
ren paters en die gaven u dan
zout en brood om te versnij
den. Dat kost die heks aan u
niets meer doen en mocht ge
zelfs op haar dorpel gaan zit
ten. Als ze gestorven is,
mocht ze niet in de kerk en
haar huis is heiegans afge
broken. Dat is vele jaren ge
leden, vanals we kinderen
waren (De Neef M.. Aalst. 71j)
Mijn moeder vertelde altijd
dat er bij de Kleinen te Zon-
negem drie meiskens, d'een
achter d'ander stierven. In zijn
venster zat er altijd één
(vrouw). Ze zeggen dat dat
een toveres was. Op ne keer
had de Kleinen in een fles
gewaterd, hij mocht ze niet
ontstoppen, zo hadden ze
hem gezegd, en er mocht
geen druppel verloren gaan.
Maar de die (die vrouw) lag
toen te kronkelen van de pijn.
Ze smeekte hem om die fles
uit te gieten. Hij mocht haar
naam tegen niemand zeg
gen of zij zou zijnen nek ge
broken hebben. (De Vriendt
G.. Vlekkem, 72j)
Binst de oorlog 14-18
woonde er hier ook toveres.
Samen met haar broer be
woonde ze een net maar oud
huisje, een beetje van de kas
sei verwijderd. Die mensen
woonden daar zo afgezon
derd om des te beter te kun
nen dóen aan toverij. Waar
dat die toveres binnenging,
werd zij fijn buitengeveegd of
buitengeschuurd (aan de
deur gezet) In een gezin wa
ren er aardappels nodig en
Th. de toveres had er nog te
koop. De moeder van dat ge
zin zou geen aardappelen
eten van die toveres, want ze
zouden allen betoverd wor
den. De vader, van duivel
noch hel benauwd, trok met
één van zijn jongens 15j
naar Th. de toveres. Ze had
den zich thuis allebei wijwater
genomen en de vader had
aan de jongen gezeid dat hij
niets mocht zeggen en als de
toveres hem aanraakte dat hij
hoger moest tikken bij haar
Dat waren toch goeie patat
ten, maar dat was omdat ze
wijwater genomen hadden.
(Govaert O Nieuwerkerken,
55j)
Ze hadden hier nen be
zem op z'n kruis gelegd om te
weten te komen vanwaar de
zwarte hand kwam. Ze kwam
af en ze kost niet binnen. Van
in de schuur stonden ze haar
af te spieën (te bespioneren).
Ze zei altijd tegen de boerin:
«Pak dat weg. allé toe, pak
dat weg».'En alzo wisten ze
wel wie dat er hen de zwarte
hand gebracht had. (De
Craecker O.. Impe, 65j)
Geef nooit iets gratis aan
een heks, aanvaard niets uit
haar handen...
Als u een toveres iets
komt vragen meugt ge dat
nooit voor niets weggeven.
Hier was er een tovers. Op ne
keer kwam zij een beetje zaad
bij nen boer. Eerst wilde hij
haar niets geven, maar omdat
ze nogal gekend was. gaf hit
haar toch een kopke zaad,
maar hij deed ze toch betalen.
Als ze om melk kwam, kreeg
ze alleen karnemelk en ze
moest die ook betalen. (De
Kraecker K., Lede, 90j)
In Erondegem woonde er
een toveres. Als ze u iets
kwam geven, mocht ge dat
nooit uit haar handen aan
vaarden, anders waart ge be
toverd. Ze bracht ne keer een
kadeauken aan een vrouw in
Erondegem maar die wilde
dat niet aannemen. Maar ze
bleef schoon spreken en die
vrouw zei: «Leg het daar maar
op de tafel». Ze moest nu wel,
maar ze is er van heel leven
niet meer geweest. (Siau C.,
Lede, 85)
Na aflezen herkent men de
toveres
Te Aalst aan de Lion d'Or was
't wreed (erg) op een hof. Er
waren dagen dat ze geen
melk hadden, andere dagen
hadden ze maar de helft. Inde
winter staken ze bussels stro
in de ramen van de stallen,
maar 's anderendaags lag al
les over het hof gestrooid. Er
kwam een pater van Affligem.
maar die kon het niet uithou
den, zo zat het kwaad op die
boerderij. Ze zijn dan met z'n
tweeën gekomen en ze zijn
twee keer moeten komen, 't
Zweet liep van hun gezicht,
alzo hebben ze tegen dat
kwaad moeten vechten. Als
ze aangingen (weggingen)
zeiden zij: «De die die u dat
aangedaan heeft, zal wel ko
men vragen wat er gebeurd
is. Maar ge meugt het niet
zeggen». En ze is gekomen
en ze vroeg wat er gebeurd
was, maar die mensen wilden
dat niet zeggen en ze vroegen
haar waarom er iets zou ge
beurd zijn. «Hoe komt het dan
dat ge nu zo geen tegensla
gen meer hebt?», vroeg ze.
Dat was omdat zij er nu geen
hand meer kost naar uitste
ken. Daarmee wisten ze ook
wie hen dat aangedaan had.
(De Craecker O., Impe, 65j)
Heks wordt gepijnigd
Eenen van mijn broers kwam
naar huis. Daar aan de wal
van de pastorij zat Kobe. Mijn
broer vroeg haar wat ze daar
zat te doen. «Hewel, hoort ge
dat niet, er is enen tegen mij
bezig en hij zegt altijd «stamp
z'erin, stamp z'erin. En hij
moet van de kanten van Gent
zijn.»Mijn broer hoorde niets
en hij haastte zich dat hij weg
was. (Van Leuven L., Impe,
75j)
Als straf: toveren
Er was hier een familie die
besmet was met toverij. Ze
zeggen dat dat was omdat ze
in die familie altijd 'n dans
tent uitgebaat hebben
(Cammermans Fr., Mespela-
re, 72j)
Toveres kan niet sterven...
Die toveres die hier een be
etje verder gewoond heeft is
wreed (erg) oud geworden.
Als haar tijd daar was. kost ze
niet sterven. Ze moest eerst
haar macht op een ander om
zetten. Ze zeggen dat ze haar
macht op haar dochter heeft
overgezet. (De Vuyst C.,
Vlierzele, 44j)
Als een heks u aanraakt,
raak ze dan hoger aan...
Lie zat op haar kussen te wer
ken (kant klossen) en de heks
kwam bij haar binnen. Ze
kwam eens naar het kussen
kijken en ze wreef op Lie s
arm. Maar Lie tikte haar hoger
aan en daarmee kost dat
geen kwaad. (Lievens H Me-
re. 78j)
In vorige afleveringen hebben
wij het sagenmotief «heksen-
toveressen». uitgebreid be
handeld. Een ander sterk ver
spreid sagenmotief is de
aardgeest: in de vorm van ka-
oouters. dwergen, rode man
nekens. Zij komen vaak voor
in onze volksverhalen Het
zijn geenszins hulpvaardige
geesten. Daartegenover zijn
de jipenessen eerder vrede-
lievende en sociaal voelende,
hulpzame geesten. Het
werk van de jipenessen zou
voornamelijk Destaan uit het
wassen van het goed dat door
de huisvrouwen 's avonds
aan de deur wordt gezet De
jipenessen vragen dan als be
loning «een telloor papmee
mastellen en siroop» of «ge
woon een beetje eten» of ook
«een boterham en een kopke
café» En de jipenessen hou
den er wel eigenaardige ge
woonte op na in verband met
sterven, vergaderen enz
Rode mannekens, kabou
ters of mannekens met rode
mutskens
Dat heb ik onze Miel altijd
horen vertellen. Bij zijn vader
thuis te Voorde hielden ze
een afspanning open. Iedere
keer als zijn grootmoeder in
de kelder om drank ging, lag
er boven op de bierton een
rood manneke. Ze kwam naar
boven gevlucht en als d'ande-
ren gingen kijken, was er niets
meer te zien Van schrik zijn
ze naar Schaarbeek t' Aalst
verhuisd. (CoppensCI., Erpe.
72j)
Op nen avond kwam er
nen veekoopman en zijn
vrouw mee paard en koets
voorbij de Dikke Linde van
Bavegem «Ewel, ze zeggen
dat de duivels hier 's nachts
komen, dat ze nu ne keer af
komen», zei hij tegen zijn
vrouw. En al mee ne keer
stond er een fciele bende
kleine mannekens mee rode
mutskens rond de koets. Hij
heeft zijn paard nog nooit zo
rap doen lopen en hij heeft
nooit meer voorbij de Dikke
Linde durven passeren.
(Leyman E„ Oordegem, 87j)
Ik heb horen vertellen dat
de koeien 's avonds behekst
worden. Dat waren de kabou
ters die hun mutsen op de
koppen van de beesten zet
ten en die rond de koeien
dansten (Brisard A., Aalst,
56j)
De Hipenessen
De jipenessen hielpen de
mensen, 's Avonds werd de
was buiten gezet aan de deur.
Er werd een telloor pap mee
mastellen en siroop bijgezet
en 's anderendaags was de
pap weg en de was was ge
daan ook. (De Waele M., i
Vlekkem, 51j)
Hier in het Kloosterbos
woonden er jipenessen. Dat
waren oude vrouwkes die
niemand kwaad deden. De
mensen zetten hier vroeger 's
avonds hun was aan de deur
mee nen boterham en een
kopke café en 's ander
endaags was alles proper en
schoon gewassen. Ze zeg
gen dat de jipenessen dat de
den. (Leyman E.. Oordegem,
87j)
Oude jipenessen worden
levend begraven
Mijn moeder vertelde altijd
dat ze van haar grootmoeder
horen zeggen had dat er op
hun hofstee een jipenes be
graven lag. Die jipenes was
een wreed oude vrouw. Ze is
levend begraven geworden
door haar stamgenoten, ter
wijl dat ze de volgende woor
den zeiden:
«Oude moeder kruip in
d'aarde
Deze van hierboven zal er u
uithalen.
Haalt deze van hierboven er u
niet uit,
De duivel zal u eruit halen.»
(Van den Eeckhout A., Vlek
kem, 59 j)
Op Mespelare hebben er
nog jipenessen gewoond Dat
was een soort zigeuners. Er is
hier ne keer één getrouwd,
dat moet een aardig (raar)
feest geweest zijn Als er een
jipenes oud werd. begraafden
d'andere haar levend. Ze ga
ven haar geld mee en ze zei
den «Kruip erin. oude moe
der, ge zult in een andere we
reld jong worden». (Cam-
merman F. Mespelare. 72j)
Feestende jipenessen
Mijn peetje (peter) vertelde al
tijd dat er op Peetenzën
boogerd (boomgaard) nog
een huizeken gestaan heeft.
Dat stond al lang leeg en 't
was vervallen Dat was daar
alle nachten bal. Hij zei dat
dat de jipenessen geweest
zijn, die daar kwamen fees
ten. (De Waele M., Vlekkem,
51j)
Let op voor jipenessen!
In den tijd leefden er hier
jipenessen. Ge moest oplet
ten wat dat ge deed. Er ging
hier enen naar de kouter en er
liep daar een jipenes. Aan
een plek vlas zei ze tegen die
mens «Wrijf ne keer over dat
vlas.» Hij wilde dat niet doen
en 's anderendaags lagen al
zijn beesten dood. (Van der
Streeck B., Oudegem, 76j)
Als we nog kinderen wa
ren en op den boogerd speel
den, gebeurde het dat we
daar iets vonden gelijk als uit
gedroogde appels of oeren of
iets dat erop trok (geleek).
Dan zei ons grootmoeder:
«Dat zal wel van de jipenes
sen zijn» En schrik dat we
dan hadden. (Van den Eeck
hout A.. Vlekkem. 59j)
VUURGEESTEN
Een tobbeke vuur
Op nen avond kwam er
iemand van Edixvelde. Als hij
daar op den Ommegang
kwam, kwam daar mee ne
keer een tobbeke mee vuur
voor zijn voeten gerold, en dat
bleef voortrollen. Hij had vre
selijk veel schrik en hij ging
dat vertellen aan de paster.
«Mijne vriend, ge meugt van
geluk spreken, dat ik nog op
was of ze waren mee u weg
geweest naar d'helle. (De
Geyter C., Erpe, 66j)
De pollier (poelier) van
Mere kwam op ne zondaga
vond van Aalst. Op de baan
bolde er altijd nen tobben vuur
voor hem tot als hij in de hui
zen kwam. Hij kwam de
paster 's anderendaags tegen
en hij vertelde dat. De paster
zei hem «Man, ge hebt
chance dat ik nog op tijd was
of ge waart gepasseerd
(dood). De Vuyst K Eronde
gem. 87j)
Ikzelf ging ne keer naar
Westrem en de «Manken»
kwam mij halen Op de
steenweg tussen Bavegem
en Westrem sprong er mee
ne keer nen groten bol vuur
voor mijn voeten en ik zag hoe
dat er hem een onzichtbare
macht in de gracht trok. Die
macht kost ik niet zien, maar
den bol vuur heb ik heel goed
gezien. (Van der Putten K.,
Bavegem 64j)
Vuurgeest in de gedaante
van een vrouw
Zekere nacht wordt er op
Goren zijn deur geklopt. Zijn
vrouw zei hem nog dat hij
moest blijven liggen, want 't
zou toch iets zijn dat niet
deugde. Maar Goren had van
niemand of niet schrik en hij
ging opendoen. Voor de deur
stond een oude vrouw. Ze
vroeg hem of hij met haar wou
meegaan tot aan het Erps ka
pelleken. Goren trok zijn vest
aan en hij stapte mee op.
Maar als ze aan 't Erps kapel
leken kwamen, zag hij mee ne
keer een grote straal vuur en 't
vrouwke was op en weg. Go
ren kwam weer naar huis,
maar hij was nog niet goed
binnen, of er werden drie
grote kloppen op de deur ge
geven Hij sprong buiten en hij
zag weer die straal vuur en hij
hoorde heel goed ne spot-
lacht. (De Sutter Ch.. Lede.
8 Ij)
Volgende week: over stal
kaarsen. geheimzinnige ge
luiden en framassons..
Zoals vroeger al bekend gemaakt werd, opent «De Claer-
haegse Comedie Meldert» als het ware het toneelseizoen
1977-1978, en dit op de manier die deze vereniging typeert.
Op 12-15-19 en 20 augustus
spelen zij, op de binnenkoer
van de Brabantse hoeve Van
Cauwelaert, Nieveldriesweg,
(dezelfde hoeve waar zij vong
jaar «Pee Klak» met enorm
sukses opvoerden) het be
kende stuk «De Filosoof van
Hagem». naar het boek van Jef
Scheirs in een bewerking van
Karei Ruyssinck. 't Aanvangs-
uur van deze vertoningen is
21.00 u, en dit om gebruik te
kunnen maken van de belich
ting. De organisatoren hebben
inderdaad geopteerd voor dit
latere (zomer) uur, omdat zij
van oordeel zijn dat een opvoe
ring met lichteffekten sfeervol
ler is dan zonder Dit aanvangs-
uur zou natuurlijk problemen
scheppen voor zieken, gehan-
dikapten en ouden van dagen,
een groep mensen waarvoor
de inrichters steeds aandacht
gehad hebben (Denken wij
eraan dat zij vorig jaar liefst
100.000 F schonken aan
«Levensvreugde-Aalst») Dit
blijven zij doen. Om deze men
sen optimale kïjkkansen te ge
ven, spelen zij op zondag 14
augustus om 15.00 u gratis
voor zieken, gehandikapten en
ouden van dagen. Daarom
doen de inrichters nu reeds een
beroep op de voorzitters en/of
sekretarissen van bonden die
voor deze gratis-vertoning in
aanmerking komen. Zij vragen
hen dat zij zouden kontakt op
nemen met de inrichters. Dit
kan telefonisch gebeuren op
het nummers 052-35.67.57
(Luc Cooreman), en 053-
70.51.81 (Piet Bernaert).
Wat de rolverdeling betreft,
hierin schuilt eveneens een
(grote) verrassing. Doch hier
over volgt ten gepaste tijde nog
uitleg. Wij duimen echter nu al
voor deze mensen, en hun ver
eniging, die steeds meer aan
belangrijkheid wint in de Fal-
luintjes
L.H.
Chris en Tineke staan in de
zomer in de felle zon naar een
paar koeien te kijken. Een
koe wandelt naar het uiteinde
van de wei en gaat onder een
afdakje staan.
Waaron zou die koe zo
iets doen? vraagt Tinneke
aan haar broer.
Dat is toch heel normaal,
zegt Chris, anders wordt de
melk zuur
