SINT-ANTONIUS WORDT IN
AALSTERSE NIET VERGETEN!
SP
ST.-ANTONIU
SPEL TE
HERDERSEM
Nieuw St.-Antoniusspel en Nieuw beeld
t*Ant
onius
dr°°mde E
De
Bu
ter
jaa
nai
boi
kh<
«kM
Met het week-end van 19 - 20 januari staat op vele
plaatsen in Vlaanderen en ook te Herdersem en
Essene St.-Antonius weer centraal. Buiten de gewo
ne jaarlijkse festiviteiten bieden ze beide dit jaar wel
iets zeer speciaal.
Te Herdersem wordt een nieuw St.-Antoniusspel
opgevoerd dat verleden jaar wegens het oerslechte
weder slechts een mini-uitvoering kreeg. Te Essene
wordt het pas sinds 1 december 1979 opgerichte
beeld van de H. Antonius bij de kerk ingehuldigd en
staat voor de eerste maal in het Centrum een grote
tent om op alle eventualiteiten bereid te zijn.
Leven van St.-Antonius-
Abt
De heilige werd geboren
in het jaar 251 te Coma
bij Heracleopolis Magna
in Egypte
Hij is alleszins niet te ver
warren met zijn naamge
noot «van Padua», een
minderbroeder die evo
lueerde tot «patroon der
verloren voorwerpen»,
die in 1195 te Lissabon
werd geboren, predikte
in Zuid-Frankrijk en
Noord-ltalië en de eerste
teoloog van zijn Orde
werd. Hij overleed in
1231 bij Padua waar bij in
de katedraal speciaal
wordt vereerd. Zeker niet
te verwarren, maar hier
toe is wel minder risico,
met Marcus Antonius (82
jaar vóór Kristus) die met
Octavianus en Lipidus,
het 2e Driemanschap,
Brutus en Cassius bij Phi-
lippi overwon en het
Oosten van het Rijk kreeg
doch in '32 door dezelfde
Octavianus werd versla
gen bij Actium waarna hij
'30 te Alexandrië de hand
aan zich zelf sloeg.
Antonius-Abt werd gebo
ren uit een welstellende
boerenfamilie doch werd
op 20-jarige leeftijd wees.
Door zijn erfgoed werd
hij een rijke jongeman
die na een sermoen een
deel van zijn fortuin be
stemde voor de opvoe
ding van zijn jongere
broer en de rest gewoon
wegschonk aan de
armen.
Eerst nam hij zijn intrek in
een hut aan de rand van
het dorp en leidde er een
eenzaam en devoot le
ven. Slechts met wat eet
bare kruiden, brood met
zout en water als drank
voedde hij zich.
Hij wilde zich nog verder
afzonderen en huisde
dan in een rotsgraf in een
berghelling en hield
slechts kontakt met de
buitenwereld via één per
soon die hem af en toe
brood bracht. Hier was
Antonius onderhevig aan
talrijke duivelse verzoe
kingen. In gedaanten van
allerlei fantastische die
ren kwamen de demonen
op hem af en lieten hem
soms half dood liggen.
Na 15 jaar strenge ont
houding stak hij de Nijl
over en vestigde zich in
een oud verstrekt kasteel
op de berg Pispir waar hij
20 jaar verbleef zonder
iemand te zien. Men
gooide zijn voedsel ge
woon over de muur. Op
aandringen van enkele
asceten die zich rond de
berg in hutten en grotten
hadden gevestigd verliet
hij zijn kluis in 305 en
wijdde zich aan onder
richt en regeling van de
levenswijze van de talrij
ke monniken die hem
volgden. Een groot ere-
mietendom kwam dra tot
stand en Antonius werd
Abt en Vader van het
Monnikenwezen. Zijn
volgelingen waren de
Antonieten.
Daarna verliet hij Pispir
en trok naar de woestijn
tussen de Nijl en de Rode
Zee waar hij zich in een
oase aan de voet van de
berg Golzoum vestigde.
Door werk op een stukje
grond kon hij in zijn on
derhoud voorzien en
slechts 2 maal per jaar
werd hem nog brood ge
bracht. Hier werd hij
werkelijk «monnik» wat
betekent «alleen leven
de». Hier leefde hij de
laatste 45 jaar tot hij stierf
op 105-jarige leeftijd. Zie
ken zo naar ziel als naar
lichaam kwamen bij hem
soelaas zoeken en dra
werd hij «Antonius de
Grote» genoemd. Slechts
tweemaal keerde hij uit
de woestijn terug, eens
tijdens de vervolging der
kristenen onder Maximi-
nianus (301) en in 351 bij
de strijd tegen het Ania-»
nimse. Bij die gelegenhe
den werd hij te
Alexandrië als een heili
ge vereerd. Stervende
gaf hij aan twee leerlin
gen bevel aan niemand
te vertellen waar ze hem
zouden begraven. Ze
hebben woord gehou
den. Wel werd het ont
dekt en eerst naar
Alexandrië en in 635 naar
Constantinopel overge
bracht.
Het Sint-Antoniuskruis
Een der attributen van
Antonius-Abt is zijn kruis,
meestal in T-vorm. Vaak
is het te verantwoorden
als zijnde een peststok
om op te leunen. Dit kan
men zien te Aartrijke, in
de O.L.V.-kerk te Brugge,
te Heist, Egem, Leke,
Schuiverskapelle, Sijsel-
een, St.-Jan-ter-Biezen.
Te Rollegem ziet men An
tonius met een kruis met
dubbele dwarsbalk. Dit is
dan een patriarchaal of
Grieks kruis.
Soms figureert aan de
voet van het kruis een
doodshoofd als teken
van de kortstondigheid
van het leven.
Het Sint-Antoniusvuur
Vlammen aan de voet
van de heilige in zijn spe
lonk zouden het simbool
zijn van de vlammen der
hel. Omdat Antonius zo
krachtig weerstond bood
aan de demonen zou
hem macht over het vuur
der hel zijn verleend. Bol
landisten bewaarde een
gebed uit een oud Ro
meins missaal waarin de
voorspraak van Antonius
zou zijn ingeroepen te
gen het vuur der hel en
het Antoniusvuur.
Volgens anderen zou het
vuur voortkomen uit een
simboliek waarbij Anto
nius door zijn harde le
venswijze en voortduren
de onthouding het vuur
der lichamelijke lusten
zou hebben bedwongen.
In de Middeleeuwe, door
onwetendheid over ziek
ten, hun oorzaken en de
remedie ertegen, nam
men zijn toevlucht tot
heiligen.
De «roos» (in de volks
mond «zona») zou fel
hebben gewoed in de
Middelleeuwen. Ze be
gon met een zwarte vlek
maar weldra werd het he
le lichaam met zwarte
puisten bedekt die ver
schrikkelijk gloeiden, de
huid deed drogen het
vlees er in lappen deed
afvallen.
Men sprak dan van
«windroos» of «koud
vuur».
In haar bloeiperiode on
derhield de Orde der An
tonieten niet minder dan
369 hospitalen.
Te Millegem wordt Anto
nius aangeroepen tegen
«coud vier» en te Borsbe-
Antonius en Satan
In zijn eenzaamheid ge
kweld en door duivelse
listen belaagd kon St.-
Antonius aan deze «pom
perijen» weerstaan. Door
zijn sterkte zou Antonius
de duivel hebben ge
dwongen hem in de ge
daante van een knorrig
zwijn te volgen. Dat dier
dat zich graag in vuil en
modder wentelt zou dan
het simbool voor de on
reine duivel zijn gewor
den. Waarom de Islam
het varken als onzuiver
verklaarde is dan weer
een andere kwestie.
Simbool van onkuisheid
Het varken zou gewoon
het simbool van de on
kuisheid zijn en onkuis
heid werd toch als een
der zwaarste zonden aan
gezien. Het varken wordt
steeds gekoppeld aan be
grippen als vuil, onrein,
onkuis. Zo reinigde men
in de Middeleeuwen de
straten door er de var
kenshoeders met hun
dieren door te sturen. De
zwijnen zouden alles op
slokken en de straten
schoonmaken.
In een middeleeuwse
fresko in de kerk van Né-
vanche wordt Antonius
bekoord door een vrouw
op een varken gezeten en
een gelijkaardige voor
stelling is te vinden in
een Hollandse gebeden
boek uit 1470.
Het «koud vuur»
Voor deze hypotese gaat
men terug tot de 12e
eeuw toen een ridder uit
het Franse Saint-Didier
genezen werd van koud
vuur bij een reliek van
moesten het rechteroor
zijn afgesneden en daar
bij «gheringhet» om tot
een numerieke beperking
van het knorrende volkje
te komen. De beren moe
sten «de tanden syn uit
getogen» (uitgetrokken)
en een «zwyndere» ofte
varkenshoeder moest
toezicht houden op even
tuele schade aan ge
wassen.
Er waren lieden die hun
varkens de kentekens van
St.-Antoniusvarkens ge
ven en die deze varkens
bij volwassenheid, wil
den terugnemen zodat
men te Brugge van 1454
tot 1463 taks hief om
ronddolende zwijnen. In
het begin der 17e eeuw
werd rondlopen van zwij
nen volstrekt verboden.
Overgebleven is nog wel
de zegswijze van iemand
die ronddoolt: 't Is 'n
straatverken!».
Afbeelding van St.-Anto
nius
Op verscheidene wijze
wordt de H. Antonius af
gebeeld.
Te Isenheim in de Elzas,
een der belangrijkste
middeleeuwse bede
vaartplaatsen tegen het
St.-Antoniusvuur, schil
derde Mathias Grüne-
wald een luik met erop
St.-Antonius, luik dat
slechts geopend wordt
op de feestaden van St.-
Antonius-At. Het luik
toont de temptaties die
Antonius moest door
staan. Ook Hieronymus
Bosch behandelde dit on
derwerp wat zichtbaar is
te Lissabon. Te Antwer
pen ziet U «de verzoeking
van St.-Antonius» door
Marten De Vos en te
Brussel in het Kon. Mu
seum voor Schone Kun
sten een «landelijke pro
cessie» met dragers van
het beeld van St.-Anto-
nius-Abt met zijn
zwijntje.
Ook te Merchtem en te
Aalst hangen schilderijen
van St.-Antonius. Allerlei
taferelen uit zijn leven
worden afgebeeld. Op
het kerkraam van het
O.L.V.-altaar te Essene
staat achter Antonius een
rode duivel met groene
vlerken die een klok luidt.
St.-Antonius wordt
meestal voorgesteld als
kluizenaar met boek en
varken. Hij draagt een
bruin kleed met mon
nikskap.
Het houten beeld van de
St.-Antonius-Abt te Her
dersem, daterend uit de
17e eeuw en 107 cm
groot werd uit het St.-
Antoniuskapelletje gesto
len in 1972.
De verering van St.-Anto
nius
De verering van St.-Anto-
nius-Abt begon waar
schijnlijk in de elfde eeuw
met als centrum Belle of-
ke wordt hij vereerd te
gen boze geesten, koud
vuur, en peste en menig
andere pijne.
Sint-Antonius en zijn
varken!
Vaak wordt St.-Antonius
afgebeeld met een var
ken. Over de verklaring
hiervoor zijn volkskundi-
gen het vaak niet eens.
Meerdere verklaringen,
de ene al (ongeloofwaar
diger dan de andere, wer
den hiervoor gevonden.
Volgens een legende zou
een zeug eens een van
haar biggetjes dat noch
ogen noch poten had bij
St.-Antonius hebben ge
bracht en door schrille
kreten de hulp van de
heilige voor 't arme diert
je afgesmeekt hebben.
Na een mirakel, ziende en
goed te been, zou het
biggetje zijn weldoener
zijn dank hebben betuigd
door het steeds te volgen
en gezelschap te houden.
St.-Antonius. Daaruit zou
een genootschap zijn
ontstaan, de St.-Anto-
niusridders die de ver
plichting aangingen de
zieken te verzorgen. Om
uit de onkosten te gera
ken kweekten ze varkens.
Deze dieren zochten vrij
hun voedsel langs stra
ten, pleinen en op erven
van de boeren. Als her
kenningsteken droegen
deze varkens om de nek
een belletje en dergelijk
varken kwaad doen was
een strafbaar feit. Een
«Theunisvarken» kwaad
doen of verjagen, zelfs
als het in andermans stal
was binnengedrongen,
werd aangezien als vre
debreuk en iemand kon
beweren dat hij zulks niet
wist want het stond dui
delijk in de «Costhui-
men» vermeld.
Om misbruiken met de
St.-Antoniusvarkens te
voorkomen moesten de
ze «ghecortoërt» zijn, ze
De St.-Antoniuskapel van Herdersem wordt door deze
twee mannen bewaakt en onderhouden. (Geert)
te Bailleul in Frans-Vlaan- bvb. varkenskoppen, kip
deren. pen, veldvruchten, kle
dingstukken, geld. Het
Men veronderstelt dat geldstuk dat men zou of-
deze volksheilige eerst feren werd speciaal be-
werd aangeroepen tegen handeld: men raakte er
de pest maar dat hij er het zieke dier mee aan of stiaan zijn echter wel r?9a
later een hele rij «taken» leode het aeldstuk in de valen want: Maakt Stl. K
Deze werden in huis oler<
stal opgehangen als af-ara
weer- en beschermmid"?"
del tegen ziekten en pla
gen. Waar een broeder
schap bestond liet me|
zich inschrijven.
St.-Antonius-Abt weer!
profeet
Samen met St.-Mauruj
(1501), St.-Paulus (oȕ
1501) en St.-Sebastiaarj
hoort St.-Antonius tot dl—
«harde koppen» omda:
die dagen als de koudst^ k
van het jaar worden b^j
schouwd. ,a(j.
Weerspreuken zijn darB v
ook o.m.: am
«St.-Antonius en St.-Seogj
bastiaan, komen met ')69
hardste van de wintej7i
aan». Met St.-Antoniuind(
kan je alle kanten uit
«St.-Antonius, ijs of docet
Is het geen vorst 6° E
sneeuw, dan is 't regen ojlev
dooi». Is het op zijn feestiet
dag mooi weer dan zegr8^
de landman: «St.-Antqpif
nius mooi en helder vulin
het vat en ook de kelkje
der!». Antonius en Sebande
bijkreeg. Zo werd hij
patroonsheilige van
slachters, slagers, spek
slagers, varkenskwekers,
pestverplegers, pastei-
legde het geldstuk in de valen want: Maakt Stfc
trog waaruit het dier Theunis de brug (vrie
kwam eten en bewaarde zen), St.-Sebastiaan sla^'",
het daarna in wijwater. Ze stuk» (dooien). St.-Ai|n
Ook een boete hoorde er- tonius is wel de sterkstlaat!
bij en dat kon een gebed want: «St.-Antonius inde
en suikerbakkers, hand- zijn vóór het heiligen- ijsmaker of ijsbreker». Ceds
schoenmakers, manden- beeld, driemaal gaan januari komen de kost8® -
rond de kerk en eindigen dagen van het jaar «M?
met verering van de reli-
kwie.
Van een beeweg moest
men ook een tastbaar be
wijs naar huis meebren
gen. Een medaille, prent
je of bedevaartvaantje.
vlechters, borstelmakers,
riemensnijders, kamsla
gers, scheepstimmerlie
den (Brugge), hoveniers
(Mechelen) en porsebak-
kers te Luik. Hij kreeg dus
klaarblijkelijk heel wat
hooi op de vork. In de
provincie Antwerpen al
leen reeds hadden vierin
gen plaats van deze po
pulaire heilige te Ranst-
Millegem, Oostmalle, Rij-
kevorsel, Kalmthout,
Edegem, Brasschaat en
Oud-Turnhout.
In West-Vlaanderen
wordt St.-Antonius voor
al vereerd te Aartrijke, Ar-
dooie, Beveren-Roesela-
re, Blankenberge, Brug
ge, Desselgem, Dranou-
ter, Emelgem, Handza
me, Heist, Hoeke, Houta
ve, Hulste, Ingooigem,
Jonkershove, Kortrijk,
Langemark, Leke, Lom-
bartzijde, Meetkerke,
Moerkerke, Nieuwkapel-
le, Oedelem, Oost-Vlete-
ren, Rebungen, Reini-
gelst, Rollegem, Rumbe-
ke, Schuiferskapelle, Sij-
sele, St.-Ellois-Winkel,
St.-Kruis, Stuivekensker-
ke, Watou, Zaren en Zer-
kegem.
In het Aalsterse zijn het
vooral Herdersem en Es
sene die aan bod komen.
Een beeweg was een be
langrijke zaak die vooral
eer er aan begonnen
werd goed moest over
legd worden.
Men ging niet met ledige
handen ter beevaart doch
deed offergaven mee als
:h t
ild
St.-Antonius lengen
dagen zoveel als het eej,tói
maal van een monnik». jn d
ansl
firn
L.bteli
>der
5 we
De Opwijkenoor Bert Van den Broeck mookte een nieuwe
St.-Antonius. (Geert)
-*A2
élan*
Onder impuls van de Herdersemse Dorpsraadlar
werd verleden jaar gepoogd de St.-Antonius-*ru9
viering in een nieuw kleedje te steken, o.m.
door opvoeren van een folkloristisch St.-Anto-r*""
niusspel waarvan de scenarioschrijver en initia-*ld'
tiefnemer Robert Van der Steekt reeds lang°"
Zag deze, door het al te barre winterweer, zijn droomjaalc
slechts in een mini-uitvoering in vervulling gaan, dit /e j,
jaar wensen we hem alleszins een voltreffer toe. Te3s
meer dat het spektakel door toevoeging van sekwen-
ties aan het scenario meer eigentijds is geworden.
Het wordt een spektakel vol mystiek, ouderwets J®'
geloof en modern ongeloof. Viel de noodopvoering in^be
'79 alleszins in de smaak, toch bleek het gewenst nu'St k
énige uitleg te verstrekken om de in het spel vervattetantc
simboliek naar waarde te appreciëren e hi
Op zaterdag 19 vertrekt aan de kapel Ten Beeldekenfanj
op de Grote Baan een stoet met op kop de Harmoniecn
met drumband en majoretten, gevolgd door eenierg'
boerekar met een varken, simbool van de welstand.*
De boeren er boerinnen die de kar begeleiden bren-an
gen hun bezit naar veiliger oorden want er dreigt'em'
onheil. De duivels met hun fakkels dreigen inderdaadlcms
het vuur, de gevreesde plaag, in het varken te steken.)e V
Boeren en boerinnen weren zich echter en bezwerenjhey
de duivels en het kwaad met geloof en deugd, verzin-fan
nebeeld door zeven flambouwendragende boeren en^ j
boerinnen. Zeven deugden: het licht van het geloof. j-,,
Zeven duivels: de zeven hoofdzonden. De steeds
dreigende duivels worden echter door dorsende boa. p'
ren verdreven en één-, twee-, drie- en vierslag komen"als:
aan bod Overtuigd van hun overwinning nodigen ds3ar
dorsers boeren en boerinnen uit op een pint. Er wordroor
gedanst, gegeten en gedronken. De deugden staan fflarc
maar povertjes bij en vergeten hun kaarsen in branden
te houden in de wind. Eén voor één komen dan d«jt g.
zeven hoofdzonden elk één der deugden uitdoven
waarna ze zich tussen de feestvierders mengen.
Zedenverwildering en dekadentie vieren hoe langi
hoe meer hoogtij en de muziek evolueert van jazz ovt
rock naar punk tot een wilde orgie, een ware baccht
nale.
Maar dan komt de grote KNAL. De katastrofe. Daar i|
Satan I
Het vuur brandt. De duivels dansen rond het laaient
vuur en boeren en boerinnen zoeken hun heil in d
vlucht.
Daarbij aansluitend begint dan in zaal «De Kletst
het 3de Dorpsbal.
Op zondag 20 wordt dan St.-Antonius ingehaald.
15 u. vertrekt de stoet met de harmonie aan h
speelveld van S.K. Herdersem en te 16 u. en te 16.45^
volgen de pensenworpen.
Te 17.45 u. zal St.-Antonius, vergezeld van boeren
boerinnen, op de hoeve Buyl het vuur gaan dovf
want de duivels dansen er nog steeds rond het v
Boeren en boerinnen hebben nu hun geloof herv
nen en in de flambouwen branden weer de zevé
deugden. Samen dansen ze weer hun stijlvolle volkij
dansen en vlegelen de dorsers er lustig op los.
Een spel dat voor de man die bij de realisatie advii
verstrekt. Oscar Van Malder van kunstgroep «Alk»*
ne» een stramien is waarop in vele richtingen I
worden geborduurd en waaraan Chiro en KSA om
leiding van Annemarie Van der Stockt hun besli
krachten wijden.
