Onze-Lieve-Vrouw-Presentotie zond
hoor dochters uit
De Flippen omzeilden heel wat klippen
Schoolse melancholie
Verrebroek vertrouwelijk
Anderhalve eeuw meisjesschool in Sint-Niklaas
De Voorpost - 5.3.1982 - 23
«Onze-Lieve-Vrouw-Presentatie 150 jaar present» of «De Presentatiehaan
heeft de orkaan doorstaan» of nog «Onze-Lieve-Vrouw-Presentatie ju
belt»: krantenkoppen waren dat eind 1980. De Sint-Niklase school maakte
er een feest van: leerlingen, leerkrachten en theaterman Jef Burm zetten
een groots totaalspektakel op; u herinnert zich nog de jubelmis voorgegaan
door monseigneur Van Peteghem, de akademische zitting met de eminente
monseigneur De Smedt; er was het banketteren, het nippend doorspoelen
van de overvloedige lof.
Niet zo heel lang geleden gaven de zusters ter gelegenheid hiervan ook een
vrij lijvig gedenkboek uit: flitsen uit een ver verleden, een sprokkeling van
anekdotes, een mijmerend memoreren rond een metastase van onderwijs-
werk, een brok epische historiek, een bewonderende schets van het
missiewerk ook en in een laatste luik het rijk geïllustreerd relaas van de
recente feestelijkheden. Anderhalf centennium, drie grote Presentatie
hoofdstukken gespreid over een driehonderdtal bladzijden... Wij grasdui
nen even mee in een geschiedenis die de onze is.
)nderwijs in Waas
)at onderwijs niet altijd
,ën even vanzelfsprekende
aak geweest is, mag wel
dijken uit de boeiende op-
ekeningen van pastoor-
:remitus Jozef De Wilde,
ien leerplicht was zo'n
wee eeuwen geleden onbe-
taande en enkel de bijzon-
Ier gepriviligeerde klasse
;on privéleermeesters aan-
rekken. Voor kinderen uit
rme gezinnen was de toe-
tand erbarmelijk. Op de
larochie leerden scholas-
■ers de katechismus en later
tok de vaardigheden lezen
n schrijven aan. Maar on-
lanks dit kosteloze onder-
icht bleef de Vlaamse
eugd grotendeels ongelet-
crd, want wie naar school
jng kon geen geld verdie-
en. Als onderwijs voor de
ongens later dan al kon
enderen, voor de meisjes
agen de zaken er anders
oor. In de veelal kroostrij-
:e gezinnen was hun huis-
loudelijke hulp heel vroeg
inmisbaar.
dhoewel de plaatselijke
(evolking vrij huiverachtig
tond tegenover de eerste
ormen van onderwijs,
och ontwikkelde zich in
et Land van Waas waar
veertiende-eeuwse
emse al een openbare
chool had, een zodanige
loeiperiode dat Faipoult,
e Franse Prefekt van het
cheldedepartement, zich
1801 verstoutte te schrij-
ïn: nul pays n'off rit peut-
Te plus de petites écoles oü
s enfants du peuple appre-
lient a lire et a compter».
laar het onderwijs bleef
voegen in een eigenlijk
iet door iedereen even erg
i sérieux genomen marge
in voluntariaat. Vanuit
iar monopoliepositie ver-
ouwde de kerk het liefda-
igheidswerk toe aan wel-
tstelde juffrouwen van
oeden huize en aan kloos-
:rs. Het gewone volk be-
)n zich langzaam te ont-
ikkelen, de grootscheepse
fabetisering bracht
laanderen langzaam kul-
lur. De burgerij zag geen
raten in deze ontwikke-
ng: de meer begoeden,
rrstandigen en of ambi-
euzen onder hen gingen
et veel verder zoeken,
iar Leuven, Parijs enz...
laar. zoals wij vrij gede-
illeerd uit de geschiede-
sboeken vernemen, ging
rond die tijd in Frankrijk
:n lampje branden. De
ieuwe, «vrije» gedachte
ïrspreidde zich zo ver-
oed, dat zij ook enkele
uropese vorsten besmet-
Keizer Jozef de Tweede
binnen de korste ke
rn was hij een verlicht des-
)ot zonder weerga. Het
:ht bracht duisternis en
od zag naar alle waar-
hijnlijkheid dat het niet
ted was: alle kloosters en
(nfrerieën van beschou-
Ende orden, op uitzon-
rring van die welke zich
et onderwijs en zieken-
>rg bezighielden, konden
in boeltje opdoeken,
chte kuituurhaarden als
Wilhelmietenkonfrerie
n Beveren werden slacht-
fer an een irrespektieve
•litiek van willekeur. Uit
et de rustige kontempla-
j; alles moest worden ver-
>cht. Maar de reeds door
erlei heerschappijen ge-
ande Vlaming was naïef
en hij dacht dat de inval
n het Franse leger hem
u bevrijden van de waan
zinnige vorstelijke direktie-
ven. De revolutionairen
hadden andere inzichten.
Hun almachtige 'Conven
tion National' besliste de
godsdienst te vervangen
door een uitermate onge
loofwaardig stukje ersatz:
de eredienst van de Rede.
De Kerk beleeft andermaal
een openbare verkoping
van have en goed, het vrije
onderwijs werd gefnuikt.
En Napoleon mag dan al
met zin voor orde handel
en nijverheid hebben laten
heropleven, het onderwijs
heeft hij te sterk van zijn
vrijheden beroofd. Op de
op zijn verzoek in alle ge
meenten opgerichte scho
len reageert men hier met
een bot wantrouwen, met
afkeer. Maar de man die
slechts drie uur slaap nodig
had was de overige uren
wakker genoeg om zijn ij
zeren wil door te zetten.
Weerbarstige bisschoppen,
onder wie de bisschop van'
Gent, monseigneur de
Broglie, moesten het ont
gelden. Bonaparte gooide
ze zonder al te veel kom-
mentaar de gevangenis in
om ze daarna te verban
nen. Wie Napoleon zegt,
zegt gelukkig ook Elba en
Sint-Helena: het bittere
einde van de roemruchte
Korsikaan, een boontje
hoop dat zich hier te lande
vermant en wil beginnen
kiemen.
Oranjebitter
Eén moraal die wij alvast
uit deze geschiedenisperio
de mogen filtreren, is dat
het aartsdom is om naast
verlichte despoten te
rekenen.
Te pas en te onpas beslui
ten zij ertoe, opnieuw de
kop op te steken. De Ver
bondenen, zo noemden zij
zich in 1815, beslisten nl.
een nieuwe staat op te rich
ten: het Verenigd Konink
rijk der Nederlanden, een
wangedrochtige versmel
ting van het katholieke zui
den met het verschrikkelijk
kalvinistische noorden.
Oranje Willem was een
schrander vorst, maar veel
begrip viel zijn diplomatie
niet te beurt.
Zijn onderdanen allitereer
den Willem weg. Een ge
weldige, algemene staats-
druk dus en niet de ver
wachte herstelling van de
geestelijke kommunautei-
ten. De Broglie keert terug
uit zijn ballingschap, maar
wordt wegens mond niet
kunnen houden alweer en
dit keer definitief, ver
bannen.
Omdat de overheid de
Vlaamse priester toender-
tijd beschouwde als «schro
melijk achterlijk, evenals
de bevolking» (zelfover
schatting was toen al ken
merkend voor onze noor
derburen), volgde Willem
zijn voorgangers-heersers
in het oprichten van een
Filosofisch Kollege. Het
vrij middelbaar onderwijs
werd afgeschaft. Onze
voorouders reageerden na
tuurlijk met een in verbol
genheid wortelend, stil ver
zet. De opgedrongen on
derwijsvormen hadden
géén sukses: men verkoos
de plaatselijke leerkrach
ten boven de officiële "ge
meentescholen. Ook in het
orangistische Sint-Niklaas
omzeilde men geraffineerd
taktisch de irritante, be
knottende politiek inzake
godsdienstig onderwijs. In
1818 herbegint men hier
zelfs heimelijk de klooster
gemeenschap Berkenboom.
De overheid luikt de ogen,
een politiek akkoord mil
dert zelfs het regime: het
kleinseminarie van Sint-
Niklaas mag na een jaren
lange open-sluitpolitiek
weer open. Onze bevolking
is al vlug ontevreden met
de vinger en wil de arm: in
de Wase hoofdstad tekenen
2122 handen een vrijheden-
petitie. De heugenis aan
een dekadenlang hatelijk
gefnuikt vrij onderwijs
bleef .levendig, maar de
toekomst lonkte des te ver
leidelijker.
De Hemelaers
In Sint-Niklaas speelde
voor en rond die tijd het
geslacht Hemelaer een be
langrijke rol. Bij de af
schaffing van het vrij mid
delbaar onderwijs (1815)
koopt Jan-Benedikt grond
en gebouwen van het Kol
lege aan om alles later, na
de oprichting van «het Bel-
giekske», opnieuw aan het
bisdom te verkopen. Zijn
broer Theodoor. deken van
het Land van Waas. vulde
hem goed aan'; hij had oog
voor de flagrante geestelij
ke nood, de skrupuleuze
losbandigheid bij de jonge
ren. Een degelijk onder
richt was hier wel op zijn
plaats vond Theodoor, en
hij haalde enkele burgerlij
ke juffrouwen uit hun zuch
tende verveling om bij wij
ze van voorlopige oplossing
een soort privéonderwijs te
beginnen. Zijn gedachten
dwaalden hierbij vooral
naar ene juffrouw Wee-
wauters. Van haar vader.
een tijdens de Franse be
zetting in ongenade geval
len, idealistisch notaris,
had zij zo luidt de geschied
schrijving, een overtuigde
vastberadenheid, een zin
voor rechtgeaarde verant
woordelijkheid geërfd. Zij
wilde graag een kloosteror
de vervoegen, maar omdat
haar zwakke gezondheid
hiervoor een beletsel vorm
de, ging Maria Augustina
graag in op het verzoek van
pastoor-deken Hemelaer.
Het onderricht in lering en
zondagsschool vond zij
evenwel te sporadisch en
beslist onvoldoende.
De afkondiging van een
nieuwe staat bood de juf
frouw in 1830 voldoende
vrijheid om aan de Kokkel-
beekstraat een bescheiden
meisjesschool te beginnen.
De rijke kinderen hielden
de school met hun geldelij
ke bijdragen leefbaar, de
armen konden de lessen
katechismus, kristelijke ze
den, godsdienstplichten, le
zen en schrijven en hand
werk kosteloos bijwonen.
Het initiatief had sukses,
maar bleef een weinig so-
liede improvisatie en juf
frouw Weewouters begon
te dromen van een kloos
tergemeenschap. Die zou
struktuur en duurzaamheid
bieden. Bijgestaan door
pastoor Hemelaer sticht
te zij samen met een zuster
uit Gijzegem de nieuwe or
de Onze-Lieve-Vrouw-Pre
sentatie die in 1832 een
uitgebreide notariële akte
meekreeg. Het dokument
bleef bewaard en rang
schikt in 18 artikels.
Zo bepaalt artikel zeven
bv.:
«alle inkomsten en vrugten
uyt de gemeene gelden op
televeren, mede degone
voordkomende uyt aenleg-
gingen der zelve, tot welken
aerd of eygendom het mogt
wezenzullen aen de socië-
tarissen gemeyn wezen, de
welke er onderlinge de ver
deeling by gelyke deelen
zullen van doennaer af
trok en vooruytbetaling der
schulden en gedoogde kos
ten voor en tot deeze
gemeenschap».
De Onze-Lieve-Vrouw-
Presentatie was geboren,
het kristelijke avontuur be
gonnen. De eerste profes
sies bleven niet lang uit; de
school zond zelfs haar
dochters uit en schoot hier
en daar in het Vlaamse
land (Boom, Lokeren,
Lebbeke, Bornem, Lede-
berg, Lootenhulle) en zelfs
in het verre Zaïre (bisdom
Budjala) wortel. In 1866
richtten de zusters een
«Bisschoppelyke Normael-
school voor Juffrouwen»
op. In «De Klok van het
Land van Waes», een vroe
ge voorloper van De Voor
post, las men rond die tijd
het volgende:
«Het oprigten eener Norma-
leschool voor juffrouwen,
alhier, heeft in onze provin
cie alom den meesten by val
ontmoet. Verscheidene dag
bladen wyden schoone arti
kels aen de oprigting van
deze hoogst belangryke in
stelling Het ware dan te
hopen, dat uit ieder katho
liek onderwysgesticht voor
juffrouwen, ten onzent be-
staende, ten minste ééne
naer de Normaleschool van
St. Nikolaes gestuerd wier-
de, ten einde aldaer zich op
de hoogte van de heden-
daegsche onderwyzings-
kunst te plaetsen, en later de
nieuwe leerwyze in het ge
sticht, waeruit zy afkomstig
is, in te voeren. Op deze
wyze zou, binnen eenen
zeer korten tyd, ieder pen-
sionnaet voor juffrouwen,
door geestelyken bestuerd
of toegezien, in alle vakken
de mededinging kunnen uit-
staen tegen de Stads- en
Staetsscholen».
Een ootmoedige, maar
meer dan bevestigde wens
van een spitse kollega-zali-
ger.
De Onze-Lieve-Vrouw-
Presentatie telt onderhand
al vele tienduizenden oud
leerlingen. Als je in Waas
tien willkeurige meisjes of
vrouwen samenbrengt, is er
wel tenminste één bij die
oudleerling is.
Hetzelfde gaat op voor
Mbaya, Bominenge, Ya-
kamba, Gwaka, Gbosasa
en nog meer dorspjes in
Boven Zaïre.
Het gedenkboek «O.L.V.-
Presentatie 150 jaar pre
sent» vertelt u er meer over.
Het is een keurig gebonden
boek, waarin oudleerlin
gen, maar toch ook kloos
terlingen, onderwijsmensen
en historisch geïnteresseer
den boeiende bladzijden
De Presentatie in Sint-Niklaas, naar een ets van Romain Malfliet.
Internen op straat.
Soms moet men stil staan, halverwege 't leven,
één rustig ogenblik, om in de mist
van het verleden vele dingen even
te strelen nog, voor zij zijn weggewist.
Het kan een naam zijn. Wie heeft hem gedragen?
Een oude foto, als een geel gezicht,
roept iemand op uit de vergleden dagen
en zet die in een nimbus van wit licht.
Of soms een boek. We hebben het gelezen,
gelukkigen, aandachtig, blad na blad,
en langzaam kwam een wereld opgerezen
schoon als de droom die hem geschapen had.
De eerste drie strofen zijn dit van de melancholische, goudgele, wat herfstgezin-
de, toch feestelijke aanhef die Anton Van Wilderode schreef voor het Presenta-
tieboek. Tot slot de praktische informatie:
het boek kost 650 frank; het is echter niet verkrijgbaar in de boekhandel.
Je kan het afhalen op de Administratieve Dienst van de school, Plezantstraat 23
te Sint-Niklaas (tel. 031-76.07.92). Als je 650 plus 25 frank portkosten stort op
rekeningnummer 393-0045212-02 (t.a.v. het Gesticht der Zusters O.L.V.Presen-
tatie) krijg je het in de bus.
L.D.B.
zullen terugvinden, genoeglijk verhaal. De sa-
Pastoor-eremitus Jozef De mens tellers brachten ook de
Wilde heeft de geschiedenis fdialen van de Sint-Niklase
versneden tot een vrij objek- moederschoot voldoende in
tief maar bovenal boeiend, beeld en bloemlazen zeer
uitgebreid
1980-1981.
het jubeljaar
Leo De Bock
Als er in Verrebroek, naar analogie met de buren
van Sint-Gillis-Waas, ooit een volkskunstgroep met
het vendel waait en de trommel slaat, èls (want de
gemeente is maar dertienhonderd zielen rijk), dan
zal die vereniging ongetwijfeld De Flippen heten.
Koeters kan óók, maar klinkt zo Waals. En Flippen
(maar je mag ook flippers zeggen, mét of zonder
hoofdletter, niemand hóórt dat) is een naam, een
bijnaam die verzinnebeeld staat temidden van het
Verrebroek: je kan naar de pomp lopen, of naar
Filips Verheyen. Aan deze geneeskundige ontlenen
de ingezetenen van Verrebroek (de «flippen») hun
bijnaam(Iv)
dorpsplein. Die kerkendries werd overigens naar
Flip of Filip of Philips himself genoemd: Verheyen-
plein.
Drie eeuwen geleden werd Flip Verheyen in het
boerderijtje van zijn vader Thomas, op de hoek van
de Bloempotstraat, geboren. Zijn been werd afge
zet nadat hij door het koudvuur was geplaagd. En
Verheyen junior ging in Leuven, Leiden en Amster
dam geneeskunde studeren. Hij werd prof en ver
wierf faam als ontleedkundige. In 1862 kreeg hij
van de Wase Oudheidkundige Kring een stand
beeld, tot aan de borst.
«Koperen koeter» (ofte koewachter) Verheyen is
niet de enige geleerde die vanuit Verrebroek ver
maardheid verwierf. Oók geneeskunde studeerde,
pakweg honderdvijftig jaar geleden, Edward Ja-
cquemijns, door Frans Van de Velde wordt zijn
naam als Jaequemains gespeld. Deze Wase telg
bouwde een modellandbouwbedrijf en werkmans
woningen in Minderhout, hij stichtte in de Kempen
ook een steenbakkerij. Zijn schoonzoon Rolin-
Jaequemijns bracht het tot minister van buiten- én
binnenlandse zaken.
De polderboerkes van Verrebroek hebben dus
vaak wat in hun mars. Al hebben ze zich eens
duchtig laten beetnemen, zoals het boerkes be
taamt. Toen een groep studenten in 1965 ter plekke
een televisie-opname realizeerde. een zogezègde
opname naar achteraf bleek, werden de flippende
koeters duchtig in het ootje genomen: Verrebroek
werd tot «Televisiedorp» omgedoopt.
De Verre was een riviertje dat van Salegem tot
Singelberg kronkelde, in het moeras nabij de Verre
ontstond de dorpsgemeenschap. In de veertiende
eeuw telde het oord méér inwoners dan nu. er werd
dapper turf gestoken. Maar zodra de moerontgin-
ningen verdwenen boette Verrebroek aan belang
in. Het werd door overstromingen geteisterd, net
als alle dorpen in noordoostelijk Waasland trou
wens. en de beeldenstormers hielden ook daar lelijk
huis. Tijdens de Franse bezetting werd de gemeente
tot kantonhoofdplaats uitgeroepen. De gevreesde
Jan-Benedikt De Kever, allerminst een vriend van
de Boerekrijgers, stamde uit Verrebroek.
Het dorp (138 boerderijen in 1973) werd sociaal-
ekonomisch aan zijn lot overgelaten. Sint-Niklaas is
verweg, ten dele leunt men tegen de Linkeroever-
industriezone aan. Maar men werkt aan de vormge
ving, de inplanting van een eigen industriezone. De
inwoners die uit werken gaan pendelen doorgaans
voor hun boterham. En in de vrije tijd wordt er
gevoetbald of muziek gemaakt. De fanfare Euterpia
bestaat dit jaar 125 jaar.
Zo rond de eeuwwisseling stoomde de buurttram
over de Varkensmarkt, het huidige Verheyenplein.
En aan het huis van hoefsmid Weemaes, in de
Kerkstraat ook, stond een travoli om paarden te
beslaan. Er was ook een kommiezenkot, een doua
nekantoortje. Al die charmante tuigen, getuigen uit
een welhaast vervlogen tijdperk, werden uit het
landschap geschrapt.
Eéns was Verrebroek een vrolijk dorp. Pastoor
Vyncke en Stroppes (Désiré Van Cleemput) woon
den er, en ook het onafscheidelijke trio Sevarinus
Van Gijsel («de kuiper»), Arthur De Kegelaer en
Petrus De Backer uit de Blikken. Er werd gelééfd
rond de Sint-Laurentiuskerk, een paar generaties
geleden. Maar toen in 1974 de gemeentelijke jon
gensschool haar deuren sloot leek een tijdperk te
zijn afgesloten, vooral nu de industrie zo grootscha
lig oprukte en landbouwgrondeti werden opgeëist.
W.V.
Lees over Verrebroek méér in:
- Verrebroek, bedreigde oase in het Waasland
(1976), een door Roger Geerts samengestelde bro
chure;
- Verrebroek in oude prentkaarten (1980), door
Frans Van de Velde, een uitgave van de Europese
Bibliotheek in Zaltbommel. 450 frank;
- Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen,
arrondissement Sint-Niklaas, deel 1 (volgnummer
7nl). een uitgave van het ministerie van de Vlaamse
gemeenschap en de rijksdienst voor monumenten
en landschapszorg (bij uitgeverij Snoeck-Ducaju
Zoon in Gent).
