750 jaar Sint-Pauwels
over heerlijkheden en kapelletjes,
molens en mensen
immers naar hem genoei
een glasraam in de kerk is i
hem opgedragen én
Mgr. Bermijnfeesten weri
in 1954 ter gelegenheid
zijn honderdste geboorte)
omwalde.
Zoals we enkele weken geleden beloofden willen we wat uitvoeriger en
overzichtsgewijs ingaan op het verleden van de Wase gemeente Sint-Pauwels die
op 10, 11 en 12 augustus zyn 750-jarig bestaan viert.
Daartoe schetsen we eerst de bijzonderste geschiedkundige gegevens en diepen
ze daarna uit als we achtereenvolgens de kerk, de kapellen, het rustoord, de
windmolens, de monumenten en de oude heerlijkheden de revue laten passeren.
Tenslotte komen we nog terug op de meest markante inwoner van Sint-Pauwels
door de eeuwen heen, met name monseigneur Alfons B er mijn.
De geschiedenis van Sint-
Pauwels begint zoals zovele
dorpen in het Waasland en
elders bij het stichten van de
parochie. In 1117 werd Kem-
zeke van Waasmunster ge
scheiden door de bisschop van
Doornik.
In 1234 werd door de toen
malige bisschop van Doornik,
Walter de Marvis, van dit
Kemzeke een nieuwe parochie
afgescheiden. Deze parochie
was in grote trekken het huidi
ge Sint-Pauwels. De patroon
heilige was de heilige Paulus.
De klokken kenden een be
wogen geschiedenis. In 1579
werden ze tijdens de Beelden
storm naar Gent gevoerd. Na
de Franse revolutie werden er
twee klokken verbrijzeld. En
tijdens de tweede wereldoor
log werd de kleine klok uit de
toren gehaald. Men kon toen
aan de kerkdeur lezen: «Wie
met Gods klokken schiet wint
de oorlog niet». De klok werd
niet naar Duitsland gevoerd
om gesmolten te worden.
Door een gelukkig toeval werd
ze in de kerktoren van Moer-
woest door godsdiensthaters
en heiligschenners. Het huidig
kapelletje is gebouwd op drie
pilaren, die het symbool zijn
van de Heilige Drieëënheid.
De heilige Antonius wordt hier
aanroepen als de machtige be
schermer van de noodlijden
den. Helaas hebben vandalen
dit pittoreske kapelletje de
laatste jaren niet ontzien! Het
beeld van Sint-Antonius werd
onlangs nog verbrijzeld en
voor de kerkdeur neergegooid.
De kapel van Sint-Antonius
(in de Zandstraat). Deze kapel
ters nog in het onderwijs. Zus
ter Damiana was de laatste
lesgeefster. Ze was één van de
doden bij het dramatisch onge
val te Belsele waarbij vijf zus
ters van Sint-Pauwels betrok
ken waren (in 1982).
De mensen van Sint-Pau
wels herinneren zich nog le
vendig de zeer typische kledij
van deze kloosterorde.
De windmolens
De windmolens behoorden
steeds tot het typische land
schapsbeeld in het Waasland.
Te Sint-Pauwels worden vijf
windmolens vermeld. Er werd
olie geslagen of graan
gemalen.
In de Vosselwijk stond een
houten molen. De 's Honds
molen stond tot na de eerste
wereldoorlog in de 's Hond
straat (werd in 1926 afgebro
ken). In de 17* eeuw stond er
volksopstand:_de- proklamatie
van de Franse kommissaris op
21 november 1798 was duide
lijk: «de dorpen waarin op
stand was moesten als straf aan
de Franse troepen hout en
vlees leveren». De gemeente
Sint-Pauwels moest honderden
bussels brandhout leveren. De
Franse troepen raakten aan de
Kleibeke slaags met de boe
ren. Er vielen doden en ge
wonden, sommigen werden ge
vangen genomen. Een Franse
kommissaris sprak van «sa
mengerotte rovers» die ge
sneuveld waren binnen de
grenzen van Sint-Pauwels, Si-
naai en Sint-Gillis. De Franse
republikeinen kwamen naar de
gemeente om de drie klokken
uit de toren weg te halen. De
twee kleine werden verbrijzeld
en weggevoerd. De grote klok
werd op bevel van de meijer
onder de kerkvloer wegge
stopt, terwijl de Franse ge
ndarmen dronken werden ge
maakt ten huize van de meijer.
De parochiepomp: een ge-
meentepomp die op de Dries
staat en waarvan de mensen
dankbaar gebruik maakten.
De put ligt er al honderden
jaren. In 1777 werd er een
monumentale arduinen pomp
op geplaatst, gebeeldhouwd
door De Lateur. Ze is bijna zes
meter hoog. In het onderste
gedeelte is er langs beide kan
ten een spuwer in een gebeeld
houwde leeuwemuil.
Verder is er ook nog het
monument ter ere van de ge
sneuvelden in de beide wereld
oorlogen, eveneens vlakbij de
kerk. s
2 - 13.7.1984 - De Voorpost
ook een molen in de Heul-
donckwijk. De vierde molen,
een houten windmolen, stond
op het grondgebied van Kem
zeke (de Heirweg). Hij is in
1895 omvergewaaid en werd
verder afgebroken.
De voornaamste molen van
Sint-Pauwels is een stenen
windmolen: de Roomanmolen.
De Roomanmolen, dikwijl:
beschreven als «de reus var
Sint-Pauwels», is in 1847 ge
bouwd uit steen, ontgonnen uil
een nabijgelegen gelaag. Deze
unieke molen met een totale
hoogte van 33 meter is onge
twijfeld de grootste nog be
staande windmolen. Het maal-
werk is nog intakt. Tot voor
enkele jaren werd de molen
nog regelmatig in werking ge
steld. Nochtans dringen be
langrijke restauratiewerken
zich op. Deze zijn gepland
voor 1985 of 1986. De zeven
verdiepingen geven een over
zichtelijk beeld van de werking
van de grote molen. De molen
is toegankelijk voor bezoe
kers.
Belangrijke data:
1847: oprichting van een olie
windmolen door Pieter-Paul
Persoons;
1853: verdeling aan Jeanne
Rollier (weduwe Persoons);
1858: verkoop aan Alois Per
soons;
1861: verkoop aan Vandevij-
vere Jan-Joseph, handelaar te
Sint-Pauwels;
1868: verkoop aan De. Bruyne
Eduard, bakker te Sint-Pau
wels. Omschreven als 'koren
windmolen';
1885: verdeling aan kinderen
De Bruyne (4);
1896: verkoop aan August
Rooman-Verdickt;
1935: verdeling aan Renatur
Rooman;
1956: geklasseerd monument;
1963: herstellingswerken uit
gevoerd aan molen met gaan
derij. De herstellingskosten
bedragen 899.573 frank waar
van 50% voor de staat, 20%
voor de provincie, 15% voor
de gemeente en 15% voor de
eigenaar. Een molenmaker uit
Kasterlee voerde de restaura
tiewerken uit;
1968; verkoop aan Franz Van
Dorpe, toenmalig burgemees
ter van Sint-Niklaas en nog
steeds eigenaar van de Roo
manmolen
De monumenten
De Boerenkrijg: een ardui
nen gedenksteen in kruisvorm.
Het werd door het gemeente
bestuur opgericht ter nage
dachtenis van de talrijke vrij
willigers die optrokken ter ver
dediging van 'Outer en
Heerd*. Het staat naast de in
gang van de kerk.
Sint-Pauwels liet zich im
mers niet onbetuigd in deze
Sint-Pauwels. Scholieren na de eerste wereldoorlog
naars verwoest en door Boude-
wijn de Neve met vier torens
heropgebouwd. De familie De
Neve bekleedde in het Land
van Waas belangrijke ambten
zoals hoofdschepen en griffier.
De meeste verdienstelijke on
der hen was Jan de Neve
(Joannes Nepotianus), die in
1525 griffier van het Land van
Waas werd. Voor de geschie
denis van het Waasland heeft
hij belangrijke dokumenten
nagelaten. In 1566, toen de
Geuzen ook hier bedrijvig wa
ren, bracht men de koffers met
de geheime archieven van het
Land van Waas vanuit het
klooster Boudelo te Kiein-Si-
zongen in een oud liedje: «De
Vedelaar». De heer van het
Hof nodigde de vedelaar uit, al
spelende de duistere gang door
te trekken. De man doet dat
en wordt nooit meer terugge
zien. Met andere woorden: in
de ondergrond van Sint-Pau
wels rust nu het gebeente van
de overmoedige speelman die
zonder twijfel verslonden werd
door wreedaardig ongedierte.
Het Hof ter Vierschaar in de
Gentstraat is een voormalig
gerechtshof. Het burgerlijk
recht werd uitgeoefend door
zeven schepenen en één bal
juw. In 1551 kreeg Sint-Pau
wels een eigen vierschaar. Ze
goed onderhouden hoeve be
staat nog steeds. De eigenaar,
Jozef Van Buynder, liet heel
wat onderhouds- en herstel
lingswerken gebeuren. De
hoeve staat in de Feuselsdrecf.
Op het kruispunt van de
Beekstraat en de Grauwen-
steen staat het Hof ter Wallen
Deze oude hoeve verloor veel
van haar typische schoonheid
nadat de wallen gevuld
werden.
Iets meer over monseigneur
Alfons Bermijn
Hij werd in 1853 als zevende
van elf kinderen geboren,
opgezet. In 1947 verscheen ees
levensbeschrijving van hem.
Dit boek is van de hand
Jozef Van Hecken.
(Met dank aan het komité 750
jaar Sint-Pauwels en met namt
aan Werner Van Mele)
Sint-Pauwels. De Zandstraat, slagader van de jubilerende gemeente.
werd afgeschaft in 1594 wegens
het teruglopen van de bevol
king. Ter voorbeeld een veror
dening in verband met de pest
in 1557:
de inwoners mogen niet ver
der gaan dan hun hof; op het
veld waar zij hun voeding ha
len steken ze een witte stok; de
verzorging houdt een witte
roede in de hand en moet
iedereen op straat mijden; op
het hof waar pest is, zal men
een «bussel» stro op een be
zem binden en die op het hof
voor het huis in de grond ste
ken; de doden des nachts be
graven; honden en katten op
sluiten; alle vuiligheid en afval
verbranden; zware boeten
voor overtredingen.
Het Hof ter Grauwensteen
was ook eigendom van de fa
milie de Neve. De
Sint-Pauwels. Netjes met de handen op de rug in het klaslokaaltje van toen.
De geschiedenis van Sint-
Pauwels bleek niet altijd zo
rooskleurig. Zoals alle andere
dorpen van het Waasland had
het destijds veel te lijden van
besmettelijke ziekten (b.v. de
pest in de 15* en 16* eeuw).
Het dorp was ook vaak het
slachtoffer van oorlogen en on
regelmatigheden. Dit zijn er
een aantal van. De strijd van
Hulst tegen Gent in de 15*
eeuw; de Beeldenstorm (in de
16* eeuw waren de geuzen
baas in Sint-Pauwels, dank zij
de familie de Neve konden
veel kerkschatten gered wor
den); tijdens de 17* eeuw
vochten de Spaanse, Holland
se en Franse troepen op het
grondgebied. De bevolking
moest goederen, voedsel,
diensten en personen leveren
aan die vijandelijke legers; na
de Franse Revolutie kreeg
Sint-Pauwels het alweer hard
te verduren (twee klokken
werden onder andere verbrij
zeld en ook de Boerenkrijg
woedde); in de daaropvolgen
de twee wereldoorlogen ook
heel wat miserie en leed in
Sint-Pauwels.
Sinds 1581 kende Sint-Pau-
wels 34 meijers en burgemees
ters. Ridder Raymond de
Waepenaert, André Smet en
dokter Leo Blindeman waren
de laatste burgemeesters van
Sint-Pauwels. In 1976 ver
dween Sint-Pauwels als auto
nome gemeente en werd het
deel van het grotere Sint-Gil
lis.
De kerk
van Sint-Pauwels
Bij de stichting van de paro
chie was er slechts een kapel.
De kerk werd verschillende
malen vergroot. De toren zou
van 1494 zijn en de vergrotin
gen van onder andere 1698,
1844, 1854 en 1914.
De oudste gekende pastoor
is Hendrik (1310). Van 1500
tot heden zijn de pastoors van
Sint-Pauwels onafgebroken ge
kend gebleven. In totaal waren
dat er 28 en de laatste, e.h.
Bosteels, nam inmiddels af
scheid van zijn parochie.
De kerk van Sint-Pauwels
had zeer veel te danken aan de
familie de Neve (van Hof ter
Voorde, zie verder).
Belangrijke personen wer
den in het hoogkoor begraven
(zerken, wapenblazoen, gegra
veerde koperen platen).
De Beeldenstorm is hier ver
lopen zoals overal te lande. De
uitzinnige woede van de me
nigte tegen Rome en de kerk
was zo hevig dat alles moest
worden verwoest: heiligen
beelden, altaren, schilderijen,
kcrkmcubilair... De graven
van de personen die in de kerk
begraven lagen werden even
eens geschonden.
zeke gehangen.
Enkele merkwaardige
kunstschatten van deze kerk:
kazuivels met gouddraad be-
stikt, een 17* eeuwse mon
strans en ciborie in zilver, een
prachtige kommuniebank in
houtsnijwerk gemaakt door
Frans De Wree in 1655, de
houten beschotten door De
Pretere gemaakt, een zilveren
wierookvat met schelp en twee
zilveren buretten (dat zijn
meetbuisjes voor vloeistoffen).
Als schilderijen bezit de kerk
een zeer bekend werk van Lu
cas de Heere, met name
'Christus aan het kruis'. Dit
meesterwerk werd verborgen
en gered tijdens de Beelden
storm door Jan de Neve. Ver
der citeren we nog als belang
rijke schilderijen 'De bekering
van Sint-Paulus' en 'O.L.
Vrouw met het Kind Jezus'
door Nicolaes De Liemaecker,
bijgenaamd Roose.
Omdat de bevolking steeds
toenam maakte men in 1910
plannen om de kerk te vergro
ten en te verfraaien. Van de
buitenkant werd een halve
steen afgekapt en er werd een
nieuwe Boomse steen voorge-
metseld. De rondbogige ven
sters verdwenen en in de plaats
kwamen gotische. De sakristie
werd afgebroken en men
bouwde een nieuwe langs de
andere kant van de kerk. De
kerk werd met zes meter ver
lengd, de vroegere vensters in
het koor werden opengemaakt
en er kwamen twee vensters
bij. Deze werken kostten in
1914 ongeveer 90.000 frank.
Dit waren de laatste verbou
wingen aan de kerk.
De toren en het hoogkoor
werden in 1980 nog gerestau
reerd. Het kerkhof in empire-
stijl werd gesmeed door M.
Windey in 1760. Het werd in
1960 geklasseerd.
De kapellen
van Sint-Pauwels
Volgens eeuwenoude,
Vlaamse traditie, bouwden de
Pauwelse voorouders ook heel
wat kapellen.
De kapel van de Heilige Jo
zef (in de Pastorijstraat) werd
gebouwd onder impuls van
pastoor Lallemant in 1884 uit
dankbaarheid voor de over
winning van de katholieken op
de liberalen (dit ter gelegen
heid van de schoolstrijd van
1879 tot 1884). Deze kapel
werd dus juist 100 jaar geleden
gebouwd
De kapel van Sint-Antonius
(Hoogstraat). De paters Reco-
letten die in het Waasland ver
bleven zijn de grote versprei
ders geweest van de verering
tot Sint-Antonius. Ze hadden
in de 17de eeuw ook een kloos
ter in Sint-Pauwels. In 1878
werd het stenen kapelletje ver
werd gebouwd in 1756. Na de
Franse revolutie werd ze ver
woest en later door godvruch
tige mensen heropgebouwd.
Deze kapel van «Sint-Anto-
niusvier» werd in gotische stijl
gebouwd. Het «vuur», een ver
schrikkelijke ziekte voor mens
en dier, was tot dan toe onge
neesbaar. Veel lijders die de
heilige Antonius en zijn reli
kwieën vereerden werden door
zijn voorspraak wonderbaar
genezen.
De kapel van O.L.Vrouw
van Banneux (Klapdorp) werd
gebouwd ter gelegenheid van
het 25-jarig jubileum van de
Boerenjeugd. Ze werd, vooral
onder impuls van onderpas
toor Albert Van der Steen, in
1954 gebouwd (het Mariajaar).
O.L Vrouw van Fatima (in
de Bermijnstraat): deze kapel
werd eveneens in 1954 inge
wijd.
Verder werden de kapellen
van O.L.Vrouw in de 's Hond-
straat en die van het Heilig
Hart in de Lijkveldcstraat ge
bouwd uit dankbaarheid na de
eerste wereldoorlog en is er
nog een kapel in het klooster
die vooral wordt gebruikt door
de kloosterzusters en de bewo
ners van het rustoord
Tot slot van dit gedeelte
staan we echter nog eens stil
bij een typisch iets van Sint-
Pauwels en dat betreft de zoge
naamde Twistkapelletjes (gele
gen aan de Heirweg) Oor
spronkelijk stond er slechts
één kapelletje op de grens tus
sen Sint-Pauwels en Kemzeke.
Het geld uit de offerblok was
voor Sint-Pauwels, verschillen
de personen uit Kemzeke kon
den zich daar niet bij neerleg
gen en braken af en toe de
offerblokken open. Sint-Pau
wels deed het op zijn beurt
eveneens. Pastoor Naiidts stel
de daar een eind aan en schonk
het offergeld aan Kemzeke.
De kerkmeesters van Sint-Pau
wels gingen niet akkoord met
hun pastoor en lieten eenvou
digweg een tweede, identiek
kapelletje bouwen.
Het Gesticht
Sint-Jozef
In 1849 schenkt Jan Adriaan
Vereecken zijn hofstede met
boerderij weg aan kerk en ar
men. In 1851 komen de zusters
van de heilige Vincentius (Gij-
zegem) naar het gesticht in de
Zandstraat. In 1870 staat het
gesticht officieel bekend als
hospitaal, armenhuis en wees
huis. Sinds 1920 werden er
geen weeskinderen meer ge
plaatst. Het gesticht is nu uit
gegroeid tot het moderne rust
oord Sint-Jozef.
Aan dit klooster was ook
altijd een kleuter- en meisjes
school verbonden. Tot vóór
enkele jaren stonden de zus-
Oude heerlijkheden
In Sint-Pauwels zijn of wa
ren enkele omwalde heerlijk
heden: de pastorijhet Hof ter
Voorde, het Hof ter Vier
schaar, het Hof ter Grauwen
steen, het Hof ter Vinderhoute
en het Hof ter Wallen.
De pastorij behoort onge
twijfeld tot de mooiste pries
terwoningen uit het bisdom.
Dit oude gebouw met een
prachtige tuin is nog steeds
omwald. De inrijpoort leidt tot
de enig toegankelijke weg naar
het fraaie bouwwerk. De Pas
torijstraat, het kapelletje en de
landelijke omgeving vormen
een uniek dekor voor deze
prachtige pastoorswoning.
Het Hof ter Voorde heeft
een heel oude geschiedenis.
Van deze feodale heerlijkheid
is er reeds sprake in 1265 toen
Hektor Van Voorde er zijn
kasteel bouwde. Wouter Van
Voorde zag in 1326 zijn leen
tijdelijk verbeurd verklaard
door de graaf van Vlaanderen,
wegens hulp aan de vijand.
In de vijftiende eeuw werd
het kasteel door de Gente-
naai over naar bet Hof ter
Voorde. Later, 'in de 17*
eeuw, was het kasteel eigen
dom van de familie Ysebrandt.
Nadien werd het verwaarloosd
en het verviel tot puin. De
overblijfselen dienden tot de
opbouw van verschillende ge
bouwen in het Waasland, o.a.
het Recolettenklooster te Sint-
Niklaas en het huis Blauwen-
dael te Waasmunster.
In 1930 werd door Leon
Goosscns, op de plaats van het
oude kasteel, een mooie villa
gebouwd die herinnert aan de
vroegere glorie. Inmiddels
werd het pand doorverkocht
aan professor Duerinck.
Er bestaat ook een legende
over een geheime gang in het
Hof ter Voorde. De gang zou
het kasteel verbinden met de
kerk. Deze legende wordt be-
werd priester in 1876. Hij vei
trok als missionaris naar Mo
golië. In 1901 werd hij bis
schop en bestuurde het bisdoi
tot aan zijn dood in 1915.
Mgr. Bermijn kende
Mongolië een hard bestas
De streek waar hij verble»
werd niet gespaard van mis<f
digheid, de Boksersopstal
hongersnood, wolvenplagc
overstromingen...
Hij stierf aan tyfus. Zijn b
dom telde dan 37.473 kr
tenen.
De parochie van Sint-Pa
wels herdacht zijn bekends
missionaris: een straat wet
immers naar hem
een glasraam in de
hem
Mgr.
in 11
