Het wezen
der dingen is
mystieke weemoed
HONDERD JAAR TONY VAN OS
Terugdenkend
aan Tony Van Os
De Voorpost - 20.6.1986 - 13
e grote Constant Permeke raakte in zijn werk de ontstuimige diepte van de
Ziel van Vlaanderen; Jacob Smits schilderde de geest van de Kempen en Tony
Van Os gaf pikturaal gestalte aan de wezenlijke religiositeit van de dingen. De
Schelde naast God.
Het sompig Scheldelandschap was voor hem doordrenkt van mystiek, melancho
lie en weemoedige schoonheid.
Innig, rustig en doorvoeld kristaliseerde zijn visie zich in nevelige tonaliteiten,
mistig grijs- en gedempte okers.
Weinige kunstenaars hebben zoals hij de liefde voor het landschap de stroom en
de mensen op doek geborsteld. In dit kader plaatste hij ook de talrijke religieuse
themata, die in hun eenvoud getuigenis afleggen van zijn diepe gelovigheid en
grote liefde voor de schoonheid van dit land aan de Schelde.
Temse gezien vanuit Weert
Honderd jaar geleden, op
21 juni 1986, werd Tony
Van Os in Antwerpen ge
boren. Hij was één van de
acht kinderen uit het huwe
lijk van J.B. Napolitaan Van
Os en Maria-Theresia De
Wolf, de dochter van een
rijke bankier uit Antwerpen.
Enig artistiek talent was de
familie niet vreemd. Zo was
grootvader De Wolf erg be
gaan met taal- en letter
kunde en vader Napolitaan
van Os, journalist en druk
ker, uitgever, stichtte in
1891 de Gazet van Antwer
pen!
Als verstandige jongeman
voorbestemd om carrière
maken op de uitgeverij
van zijn vader, begon Tony
Van Os aan de Oude Hu
maniora in het Sint-Jan
Berchmanscollege. Maar
het bloed kruipt waar het
niet gaan kan en na een
eerste konfrontatie met de
wereld van kunst en kunst
geschiedenis via Jozef Ra-
tinckx, een graveerder in
dienst van zijn vader, stap
te hij als zestienjarige naar
de Academie voor Schone
Kunsten in de Schelde-
stad. Daar volgde hij de
lessen van o.a. Juliaan De
Vriendt, Frans Van Leem
putten en Frans Lauwers.
In 1903 werd de Dender-
doening aan zijn vitaal en
onrustig talent; en eigen
zinnig ging de jonge kun
stenaar op zoek naar zijn
eigen weg.
In 1910 trekt hij met de
acht jaar oudere schilder
dichter Herman Broeckaert
naar Doel waar hij samen
met deze vrolijke jongen
enkele dofle jaren door
brengt. Zijn stijl wordt so
berder en de doeken krij
gen een mystieke sfeer,
die nog versterkt wordt
door zijn verhuis naar Tem
se. De drukke Metropool
maakt plaats voor het rus
tige Scheldestadje, waar
hij de wijdse verten in de
nevelgrijze bochten van de
Schelde, en de grijsgroene
licht bouwt hij met gesti
leerde vlakken zijn land
schappen op Eugéne Laer-
mans achterna...
Jordaan
Tentoonstellingen in de ja
ren rond 1910 in Brussel,
Antwerpen, Gent en Am
sterdam kregen een gun
stige kritiek.
Hoe langer hoe meer
bracht Tony Van Os zijn tijd
door te Temse en in de
omgeving van Weert om er
de stroom, de vissers en
eenvoudige mensen te
portretteren en de typische
vergezichten op doek te
zetten. Soms ook beide in
een indringende komposi
tie verenigd en met een
sterke karakterisering en
een zekere schroom ge
schilderd.
Op 21 augustus 1921 huw
de Tony Van Os met Elisa
Van Hoeymissen uit het
Sas van Weert. Daar zou
de kunstenaar ook de
heerlijkste jaren van zijn
leven doorbrengen. Hij
huurde er van de familie de
Marnix «De Jordaan», een
boerenstulpje met een
strooien dak aan de arm
van de Oude Schelde om
er zijn atelier in te richten.
Dit hoevetje werd de ont
moetingsplaats voor
Vlaanderens «Groten». Hij
Hoekje aan de Oude Schelde-Tony Van Os
mondse schilder Baron opleiding aan het Hoger In- dijken met wazige bomen-
Frans Courtens als leraar stituut zou beëindigen, rijen ontdekt. Zij voeden
benoemd aan het Hoger voelde zich evenals zijn zijn aanleg tot mystieke
Instituut. Deze grootmees- leermeester aangetrokken vroomheid en melancholie,
ter van het Vlaams plein- door het Scheldeland- die de grondtoon en de
airisme oefende een grote schap en trok de vrije na- steeds weerkerende waar
invloed uit op zijn toenma- tuur in om te schilderen. de vormen in het oeuvre
lige studenten. Ook Tony De degelijke akdemische van Tony Van Os.
Van Os, die in 1905 zijn opleiding schonk geen vol- Badend in een onwezenlijk
ontving er Stijn Streuvels,
Felix Timmermans en de
leden van de groep «De
Pelgrim», waarvan hij" on
dertussen ook deel was
gaan uitmaken.
In 1919 ging hij met zijn
gezin opnieuw naar Temse
wonen maar behield «De
Jordaan» als atelier. In de
woelige oorlogsdagen van
mei 1940 werd het door
een brand met de grond
gelijk gemaakt.
Hammenecker
Naast de vele gezichten op
de Scheldeboorden en de
talrijke sterke portretten
van treurende figuren,
bracht de diepgelovige
kunstenaar ook godsdien
stige taferelen op doek.
Doch steeds kaderden ze
binnen een typisch Schel
delandschap.
Zoals voor priester-dichter
Jan Hammenecker de
Schelde de alomtegen
woordige inspiratiebron
was, bestendig aanwezig
in het hele denken en zijn,
zo is de stroom ook voor
Tony Van Os de onmisbare
faktor in de pikturale ver
beelding van zijn religieuse
werken. De taferelen van
het passieverhaal brengt
hij in verband met het een
voudige geloof van de vis
sers en boeren uit het
«Jezus predikt tot de vissers»
Hulde
Tony Van Os, die zich
voorgoed in Temse had te
ruggetrokken, werd in de
bevrijdingsdagen van 1945
uit zijn geliefd «Jordaantje»
gesleurd en overgebracht
naar het kamp van Loke
ren. Daar deed hij in de
volle kracht van zijn krea-
tief talent een ziekte op aan
de ruggegraat omdat hij er
op de grond moest slapen.
Als slachtoffer van een
niets ontziende repressie
stierf Tony Van Os op 5
september 1945. Zijn
Vlaamsgezindheid, waar
aan hij ook tijdens de oor
log trouw was gebleven,
werd hem fataal.
Met hem stierf «een diep
gelovig en beginselvast ar
tiest die in volle overgave
en moedige offervaardig
heid de laatste dagen van
zijn leven heeft ten einde is
gestrompeld», aldus zijn
vriend Richard Dewachter
in een In Memoriam.
Met een omvangrijk oeuvre
ging Van Os de kunstge
schiedenis in als schilder
van de Schelde, zonder uit
bundigheid of stralende
kleuren maar met een ei
gen stijl en koloriet, waar
mee hij er in slaagde een
eigen piktuale wereld te
scheppen die doordrongen
was van een mystieke
vroomheid en weemoed,
het land dat hij bewoonde
eigen. Op 6 juni 1971 richt
te de Lions Club Klein-Bra-
«De kruisdood van Jezus», de Xllde statie van de
kruisweg te Westrode-Wolvertem
Nog gaat gij in de glans der dijken
het licht der Schelde tegemoet...
Nog staat hij stil met ons te kijken
naar 't gouden trillen van de vloed.
Want geen als gij bleef gaaf verweven
met 't grijze wassen van de stroom,
de ziel getild tot zuiver zweven,
nog enkel meeuw en diepste droom!
Geen avonddoom kon ooit vervagen
het parelgrijs van uw palet...
Gij die de WEEMOED wist te dragen
en nooit de GIERTIJ hebt belet!
Bert Peleman, Herfst 1965.
Scheldeland. Het best
komt dit tot uiting in zijn
Scheidekruisweg die in het
kerkje van Westrode-Wol
vertem hangt en in op
dracht en vooral met de
begeestering van Jan
Hammenecker werd ge
schilderd. Van de vele
kruiswegen die Van Os
schilderde (kerk van Halen
bij Diest, Koewacht-Neder
land, Ndekesa-Zaïre, Mon-
tana-Zwitserland, Bree,
Borgerhout en Buggenhout
- Opstal) is deze van-1927
in Westrode wellicht de
mooiste en meest door
voelde. Het aandeel van
zijn vriend priester-dichter
zal hieraan zeker niet
vreemd zijn. Denken we
maar aan diens «Van
Christus' Apostelen»...
Ook zijn andere taferelen
uit het leven van Christus,
zoals «Jezus predikt tot de
vissers, «Zalig zijn de ar
men» enz... vormen een
rake uitbeelding van Ham-
meneckers' visoen.
bant ter zijner ere een mo
nument op aan het Sas van
Weert, een werk van
beeldhouwer Henri
Lannoye.
Nu, om de honderdste ver
jaardag van zijn geboorte
te gedenken, wordt in het
Museum van Schone Kun
sten te Antwerpen een
grootse retrospektieve ge
houden van zijn oeuvre
met een selektie van veer
tig schilderijen. Een natio
nale hulde die in het najaar
zal plaats hebben. Later
zal deze hulde ook uitdeien
en aanleiding zijn tot twee
regionale tentoonstellin
gen, één te Temse en één
te Bornem, waarop de niet-
geselekteerde werken voor
de tentoonstelling te Ant
werpen ook aan bod zullen
komen.
Dit alles op initiatief van de
Streek-V.V.V. Klein-Bra-
bant-Scheldeland die sa
men met het gemeentebe
stuur van Temse en dat
van Bornem het stadsbe
stuur van Antwerpen in het
organisatiekomitee zetelt.
De tentoonstelling te Ant
werpen loopt van 6 sep
tember tot 19 oktober
1986.
Het grote onrecht hem tij
dens zijn leven aangedaan
heeft plaats gemaakt voor
dankbare bewondering...
Met recht en reden.
Tjen Hammenecker
De Schelde te Sint-Amands
