Het Nationaal Gedenkteken
van het Fort van Breendonk
Si!
i Kcsiö vav boos: aaxüggex.
45 JAAR GELEDEN WERD 'AUFFANGSLAGER' BREENDONK BEVRIJD
32 11 8.1989 - De Voorpost
n de politieke strijd tegen, en in het bewustwordingsproces over het fascisme, blijft
het van essentieel belang de herinneringen en 'ware' gebeurtenissen, weer te geven en
regelmatig aandacht te schenken aan de tallozen die tydens de nazi-repressie, ook in
ons land, geleden hebben en vermoord werden.
Het gewezen 'Auffangslager Breendonk' viel in geallieerde handen op 2 september
1944. Dit jaar is dit 45 jaar geleden. Een reden te meer om in dit artikel aandacht te
besteden aan dit oord van lijden en dood.
Geschiedenis
Het Fort van Breendonk,
gebouwd van 1906 tot
1914, behoorde tot de bui
tenste verdedigingslinie
van Antwerpen. Van sep
tember 1940 tot augustus
1944 werd het door de
nazi's gebruikt als door
gangskamp, zowel voor
gevangenen uit de streek
die korte straffen kregen
(gijzelaars, betogers,
smokkelaars) als voor ge
vangenen die bestemd wa
ren voor de kampen in het
oosten (Duitsland, Oosten
rijk, Polen, Tsjechoslova-
kije). Dit waren voorname
lijk Joden, kommunisten,
weerstanders en personen
die door persoonlijke vijan
den aan de nazi's verklikt
werden.
Het kamp werd gedingeerd
door een aantal Duitse en
Belgische SS-ers. De be
waking werd toevertrouwd
aan een afdeling van de
Wehrmacht. Het kamp
stond zowel van binnen als
van buiten dag en nacht
onder kontrole Het juiste
aantal doden is niet ge
kend. Gedeeltelijke lijsten
vermelden: 32 gehange
nen, 98 omgekomenen in
gevolge mishandelingen,
240 gefussilleerden, 1472
gevangen die, na deporta
tie uit Breendonk, in andere
kampen omkwamen.
Na de bevrijding werden er
incivieken in opgesloten. Zij
zijn verantwoordelijk voor
het verdwijnen van zekere
opschriften op de muren
die herinneren aan de voor
gaande periode
In 1947 werd het Nationaal
Gedenkteken van het Fort
van Breendonk opgericht,
als blijvende herinnering
aan de gruweldaden van
de nazi's.
Dankzij de getuigenissen
van ex-gevangenen en
aanwijzigingen van enkele
kampbeulen, werd het
kamp volledig hersteld in
de staat zoals het zich on
der de nazi-repressie
bevond.
Auffangslager Breendonk
Op 29 augustus
kreeg de gemeente Breen
donk van de Kommandan-
tur van Mechelen bevel om
het fort uit te rusten voor
200 personen. Op 20 sep
tember bracht Sturmbahn-
führer (Majoor) SS Schmitt
de eerste vijftien gevange
nen naar Breendonk. Ze
werden door de adminis
tratie opgenomen. Ze
moesten hun zakken ledi
gen, hun burgerkledij afge
ven, hun haar laten afsnij
den. Zij ontvingen oude
uniformen van het Belgisch
leger als kledij. Op de lin
kerzijde van de borst werd
een lint genaaid, wit voor
de 'Ariërs', geel voor de
Joden, met in het midden
een rood vierkant voor de
politieke gevangenen. Daar
kwam ook hun nummer.
Dit zou gedurende de gan
se periode van opsluiting
hun naam zijn. Als schoei
sel ontvingen zij een paar
klompen.
Enige tijd later arriveerde
Understurmführer (Luite
nant) SS Praus, die in
Sachsenhausen-Oranien-
bourg kampwachter ge
weest was. Ondanks de
barre levensomstandighe
den was het regime minder
streng dan in latere perio
den van het bestaan van
het kamp.
Er werd om zes uur opge
staan en acht uur per dag
gewerkt. De morgen- en
avondmalen bestonden uit
brood met smout en, als
drank, een aftreksel van
gebrande eikels, 's Mid-
*1940 ^a9s kree9 ieder twee bor
den soep. Er was geen
ziekenzaal, ziek was 'ver
boten'. Het was ook niet
toegelaten te roken, ge
sprekken te voeren, te spe
len en te lezen. Bij uitzon
dering (meestal bij een ter
dood veroordeling) moch
ten er brieven geschreven
worden Deze moesten in
het Duits opgesteld zijn,
om het censureren te ver
gemakkelijken. In het ge
heim werden dagbladen en
tijdschriften binnenge
smokkeld, clandestien
mondeling nieuws doorge
geven (tijdens het ochtend-
turnen). Er werden teerlin
gen, kaart- en schaakspe
len gemaakt.
vertrekken van de gevangenen (arch)
De straffenlijst zag er zo uit: genomen werd, was een
p on JU ST IT) A
KRIiGSHOf
V..,,**» !<M9 1»
ki.u
TT Pkilipp-JohaHo-Adolf.
trximm-
VEROOK0EH.D tol
DE DOODSTRAF
Na de oorlog werd kampkommandant Schmitt
ter dood veroordeeld (arch)
Aan de wachtposten
moest toelating gevraagd
worden om te mogen pas
seren en ook om een na
tuurlijke behoefte te doen.
Dit laatste werd al eens
geweigerd, wat dan ook
gepaard ging met het toe
dienen van slagen.
Op 17 februari 1941 stierf
de eerste gevangene van
uitputting. De eerste ge
vangene die werkelijk ver
moord werd heette Luft. Hij
werd tijdens het werk neer
geschoten door een Wehr-
macht-bewaker. De hon
ger bleef toenemen. De ge
vangenen trachtten gras te
eten, hetgeen 'verboten'
was. Het Rode Kruis zond
pakken met voedsel. De
inhoud van deze pakken
werd door de SS voor de
zwijnen geworpen.
In september 1941 ver
schenen de eerste Belgi
sche SS-mannen. Hun
komst zou het regime van
ongemeen hard naar on
menselijk brengen. Wijss
en De Bodt gingen wed
denschappen aan wie er
de meest buitenissige fol
teringen kon bedenken. De
sfeer in Breendonk was
ongewoon deprimerend
Buiten de kamers van het
fort was er de genadeloze
dwangarbeid, aangewak
kerd door zwepen, knup
pels en honden, binnen
was er altijd het gevoel van
beklemming in de sombere
gangen en de kille, vochti
ge lokalen, waar geen dag
licht doordrong.
voedsel ontberen
neergehurkte houding
met het houweel in de
hand
hinlegen - Aufstehen',
om de gevangene extra uit
te putten, werd deze straf
oefening vaak uitgevoerd
na een werkdag van tien
uren of op zondagmorgen
op de kasseien die tijdens
de tweede wereldoorlog in
de tunnel lagen. Zij waren
onregelmatig geplaatst en
voorzien van scherpe kan
ten. Na de tweede wereld
oorlog werd deze gang ge-
herprof ileerd. De kasseien
werden vervat in het monu
ment dat voor het voorma
lige doorzendingskamp
staat.
Werken met een zak
bakstenen op de rug. Als
men bedankt dat vele ge
vangenen na enkele maan
den verblijf in het kamp nog
slechts 45 kg wogen, kan
men zich een idee vormen
hoe moeilijk het was deze
strafoefening uit te houden.
Belgische slager Femand
Draumenier. die, toen hij in
Breendonk verbleef, zijn
kameraden verraden en op
onmenselijke wijze behan
deld had. Hij werd ter dood
veroordeeld door de krijgs
raad van Charleroi.
Op 20 november 1945
werd Sturmbannführer
(Majoor) SS Schmitt te Rot
terdam herkend door een
oud-gevangene van
Breendonk. Diezelfde dag
werd Walter Obler, een in
Berlijn geboren Jood, die
de voornaamste Zugführer
en werkopzichter was ge
weest, ontdekt te Wenen.
Tijdens het voorjaar 1946
werden de Belgische SS-
ers, de Belgische burgerar
beiders en oud-gevange
nen, die zich tegenover
hun kameraden misdragen
hadden voor de krijgsraad
gedaagd, die zetelde in de
zaal van de gemeenteraad
van Mechelen. De SS-ers
Wijss, De Saffel, Lampaert,
Brusselaers, Hermans,
Wie omviel kreeg nog een Vermeulen, de stalknecht
vracht slagen en stampen Amelinckx, de smid Car-
op de koop toe.
arrest in de cel
streng arrest (geen
voedsel en voor de muur
staan)
cachot voor onbepaal
de duur
10 of meer slagen 'Auf
dem Arsch' moeten incas
seren, toegediend met de
karwats.
In dit kamp, dat verschrik
king in het land moest zaai
en, was de folterkamer zelf
een oord van verschrik-
leer, de tuinman Van Praet,
de oud-gevangenen Obler
en Lewin (Poolse Jood)
werden ter dood veroor
deeld. (De Belgische SS-er
De Bodt, die pas in 1950
gearresteerd kon worden,
werd bij verstek ter dood
veroordeeld.
Schmitt en de Duitse SS-
ers konden toen nog niet
veroordeeld worden bij ge
brek aan een Belgische
wet betreffende oorlogs
misdadigers d.w.z. onder-
king. Van 1942 tot 1944 danen van de vijand, die in
werden gevangenen daar, oorlogstijd misdaden
zowel overdag als
nachts op de meest bar
baarse wijze gefolterd (vin
gerklemmen, hoofdklem
men met loden bolletjes,
elektrische naalden, rood
gloeiende staven, houten
wiggen, optrekken met de
katrol, de handen op de
rug geboeid, enz.)
Eind 1942 vermeldde de
Duitse militaire arts 101 ge
vallen van hongeroedeem
op nog geen 500 gevan
genen.
Op 31 augustus 1944
doodstraffen uitgesproken.
Na enige tijd komen we in
de strafcellen waar de ge
strafte gevangenen of zij
die tijdens het onderzoek in
afzondering werden ge
houden, opgesloten wer
den. Zij moesten de ganse
dag rechtstaan. Er was
trouwens niets om op te
zitten. De plank die hen als
bed diende moest 's mor
gens omhoog geklapt wor
den. 's Morgens werden zij
met een blauwlinnen zak
over het hoofd, naar buiten
gebracht voor het 'An tre-
ten' d.w.z. naar het toilet
gaan en daarna het was
sen aan de zinken bakken
in de gang. Daarna gingen
ze terug de cel in tot de
volgende morgen. Werken
deden ze niet en het was
hen verboden met elkaar te
spreken De door hen aan
gebrachte 'graffiti' geven
goed hun gemoedsstem
ming weer.
De overige gevangenen
leefden met 48 personen in
één kamer. Hier aten en
sliepen ze. Er waren 48
kommen, doch slechts 24
lepels. Voor en na het werk
buiten werden ze opgeslo
ten. Ze kregen twee em
mers die hen als toilet
moesten dienen. Met het
zelfde materiaal moesten
ze de kamers reinigen en
(wat zelden gebeurde) ko
len halen. Overdag was het
hen verboden op de bed
den te liggen. De matras
sen moesten volgens een
bepaalde wijze opgemaakt
worden. Deze 'Bettenbau'
was vooral voor de nieuwe
lingen een ware marteling.
Zij werden met zelden ge
trakteerd op een goed pak
slaag als zij er niet in slaag
den hun bed op de vereiste
manier op te maken.
In de folterkamer, een
vroegere kruitkamer, wer
den de gevangenen met de
handen op de rug gebon
den, aan een takel opge
trokken en naakt gefolterd
met Middeleeuwse werk
tuigen.
We komen in een ruimte
waar allerlei werktuigen
tentoongesteld staan,
zoals spaden, kruiwagens,
draagbakken en wagentjes
met versleten wielen die
over afgedankte rails
moesten gesleept worden.
Met deze primitieve werk
tuigen moesten de gevan
genen de circa 300.000
kubieke meters grond waar
het fort mee bedekt was
afgraven. De grond werd
gebruikt om langs de bui
tenzijde van de gracht die
het fort omringt, een hoge
berm te vormen, die het
gebouw aan het gezicht
van de buitenstaanders
moest onttrekken. In het
voormalige bureau van het
kamp was tijdens de be
zetting een drukkerij
nfivfistinrl Dfi nevannenpn
pleegd hadden tegen
geallieerde onderdanen
In 1950 werd Sturmbahn-
führer Schmitt door het Mi
litair gerechtshof van Ant
werpen ter dood veroor
deeld. Hij is de enige aan
oorlogsmisdaden schuldig
bevonden Duitser die in
ons land werd terechtge
steld.
Bezoek aan het Nationaal
Gedenkteken
Het bezoek aan het Natio
naal Gedenkteken van het
Fort van Breendonk ver-
Op de binnenkoer zagen dit betraliede vensters uit. Het weinige licht dat
de gevangenen in hun kamers kregen (arch)
werden per autobus naar
Vught in Nederland ver
voerd en vandaar verdeeld
over koncentratiekampen
in Duitsland.
De processen tegen de
oorlogsmisdadigers
Onmiddellijk na de bevrij
ding stelden enkele overle
venden van Breendonk, die
zich in België bevonden,
alles in het werk om de
gebeurtenissen van het
kamp aan het licht te
brengen.
De eerste, die gevangen
Aan deze galg vonden heel wat gevangenene de
dood. Men kon drie gevangenen op hetzelfde
moment ophangen (arch)
vervaardigden hier de do-
kumenten van de veilig
heidspolitie (SIPO).
In de zaal 'Ochs' bekijken
we het werk van de kun
stenaars die in het kamp
verbleven. Ondanks het
gebrek aan papier en an
der materiaal brachten zij
met hun artistieke aktivitei-
ten de nood, het lijden en
de strijd van hun makkers
in beeld.
In de verschillende zalen
van het museum krijgen we
een overzicht van de evolu
tie van het fort: de geschie
denis van het nazisme en
de koncentratiekampen
wordt geschetst. Er liggen
ook een aantal foltertuigen.
Eén der zalen is gewijd aan
de processen van de vroe
gere heersers van het
kamp.
Op de eerste verdieping
van het museum hangt een
lijst met de gekleurde drie
hoeken, die de gevange
nen moesten dragen als
aanduiding van de 'kate-
gorie' waartoe ze behoor
den: een rode driehoek
voor de politieke gevange
nen, een groene voor de
misdadigers van gemeen
recht enz. Achter de roze
driehoek staat enkel ver
meld: artikel 175, wat de
bezoeker natuurlijk niets
zegt. In feite gaat het om
homosexuelen
Een woordje uitleg:
Artikel 175 werd in het
Duitse wetboek van straf
recht ingevoerd bij de
stichting van het Tweede
Rijk in 1871. Deze para
graaf voorzag een gevan
genisstraf van één dag tot
vijf jaar voor homosexuele
handelingen.
De nazi's breidden para
graaf 175 in 1935 bij de
kreet uit. Ingevolge para
graaf 175a werden negen
handelingen strafbaar
waaronder een kus, een
omhelzing en zelfs homo
sexuele fantasieën
Het is onmogelijk te schat
ten hoeveel onschuldigen
door deze veroordeling
naar de koncentratiekam-
Den aesleurd werden.
Paragraaf 175 bleef in de
Duitse Bondsrepubliek van
kracht tot in juni 1968. Bij
de stichting van de Duitse
Demokratische Republiek
werd ze onmiddellijk afge
schaft.
We komen bij de te
rechtstellingsplaats. Hier
staan enkele galgen en fu-
silladepalen. We beëindi
gen onze rondgang in de
'relikwieënzaal'. Hier staan
grote urnen opgesteld met
de asse van vermoorde c
vangenen uit de bekendste
nazi-koncentratie- en ver
nietigingskampen.
Ik zou hier nog iets aan
willen toevoegen. Waarom
Breendonk bezoeken? Niet
alleen omdat het dit jaar 45
jaar geleden bevrijd werd,
maar omdat het ons kan
motiveren in de strijd tegen
het fascisme. Het toont
ons namelijk op duidelijke
wijze wat het fascisme is
en waar het toe in staat is.
Nuttig om weten:
Het Nationaal Gedenkte
ken van het Fort van
Breendonk is gelegen aan
het kruispunt van de grote
banen Brussel-Antwerpen
en Mechelen-Dendermon-
de.
De openingsuren: van 1
april tot 31 september van
9 tot 17 uur, van 1 oktober
tot 31 maart van 10 tot 16
uur.
De inkomprijs: per persoon
75 fr, groepen vanaf 20
personen 50 fr.
We vinden nog meer doku-
mentatie in volgende uit
gaven.
De oorlogsmisdaden
bedreven onder de bezet
ting van België 1940-1945.
Het folterkamp Breendonk.
Uitgegeven door het minis-
tene van justitie in 1949.
'Het boek der kampen'
van Ludo van Eek.
De brochures te koop
aangeboden aan de in
gang van het Gedenkteken
van het Fort van Breen
donk.
werd het kamp volledig loopt grotendeels identiek
ontruimd. De gevangenen aan de weg die de nieuw
Een gezicht op de barakken, niet meer dan houten wanden tegen de
regen beschermd door een dunne laag roofing (arch)
aangekomen gevangenen
volgden bij hun opname in
het kamp. We betreden de
voormalige hel langs de
houten brug. Rechts van
de ingangspoort hangt een
herdenkingsplaat die herin
nert aan de nazi-repressie.
We betreden de donkere,
vochtige tunnel. Door een
venster in de tweede deur
rechts zien we het kantine
lokaal van de SS. Hier wer
den onder het motto: Mein
Ehre heistt Treue' de on
middellijk uit te voeren
Op deze plaats werden de ter dood veroordeelden geëxekuteerd. De
kogelinslagen in de zandberm tonen aan dat er heel wat exekuties
plaats vonden (arch)
